Eetbare bossen kunnen biodiversiteit in Brazilië redden

Brazilië en de Amazone zijn niet weg te slaan uit de media. De longen van de wereld stonden deze zomer in lichterlaaie. Terwijl Bolsonaro ngo’s met de vinger wijst, richten zij hun pijlen op het beleid van de “Trump van de tropen”, waarin bomen moeten wijken voor soja en veeteelt.

Maar de collectieve verontwaardiging die het brandende Amazonewoud te beurt valt, is niet weggelegd voor een van de meest biodiverse savannes in de wereld: de Braziliaanse Cerrado. Ook deze regio wordt illegaal ontbost, alleen gebeurt dat driemaal sneller dan met het bekende regenwoud.

Documentairemaakster Louise Amand lanceert samen met de Beweging voor gezonde landbouw, Wervel, haar documentaire Pé na terra. wat Portugees is voor: ‘Met de voeten op de grond’. De documentaire kaart de vernietiging van de Cerrado aan en schuift agrobosbouw naar voren, een soort landbouw die herbebossing mogelijk maakt.

Een ondergrondse, omgekeerde mozaïek

‘De droge oranje savannebodem, groene sojavelden, de paradijselijke natuur: het landschap van de Cerrado doet denken aan een mozaïek’, vertelt Louise Amand. Na haar studies verhuisde de Belgische naar Brazilië. Ze werkte er onder andere voor de internationale unie voor natuurbescherming (IUCN).

Na het Amazonewoud is de Cerrado het belangrijkste type natuurgebied van Brazilië. Het beslaat een oppervlakte van bijna twee miljoen vierkante meter, even groot als West-Europa. De tropische savanne is vitaal voor de Braziliaanse water- en energievoorziening, maar relatief onbekend, ook in eigen land.

‘Omdat het een heel ander klimaat is dan het Amazoneregenwoud, wordt het soms een omgekeerd woud genoemd’, legt Luc Vankrunkelsven van Wervel uit. ‘De biomassa onder de grond is groter dan die erboven. Kenmerkend zijn de kleine knoestige bomen en de droge bodem. De meeste Brazilianen vinden het daarom, helemaal onterecht, een triestig gebied.’

‘Onder de Cerrado ligt een ondergrondse zee die de grote rivieren in Brazilië voedt’

‘Niet alleen het Amazonewoud is belangrijk voor het klimaat. Je kan stellen dat onder de Cerrado een ondergrondse zee ligt die de grote rivieren in Brazilië voedt. Vijftig procent van het water van de Amazone ontspringt in de buurt van Brasília, de hoofdstad van het land, die in het hart van de Cerrado ligt.’

Ook voor de opslag van koolstofdioxide is de Cerrado erg belangrijk. Dankzij de oorspronkelijke begroeiing is het gebied in staat om 13,7 miljard ton aan CO₂ op te slaan, volgens cijfers van het Critical Ecosystem Partner Fund. De snelle ontbossing en aanplanting van uitheemse gewassen brengen dit in gevaar.

 

Knoestige bomen versus groene soja

De ontbossing van de Cerrado is geen hot topic in Brazilië noch in de rest van de wereld. Wat betreft ontbossing en verlies van vegetatie is het volgens WWF een van de meest uitgebuite en bedreigde regio’s in Brazilië. Ongeveer vijftig procent van de bomen en originele begroeiing werden er al vernietigd, vaak om landbouwgrond vrij te maken voor Brazilië’s grootschalige exportlandbouw.

Wat betreft ontbossing en verlies van vegetatie is de Cerrado volgens WWF een van de meest uitgebuite en bedreigde regio’s in Brazilië

De knoestige inheemse bomen ruimden het veld voor duizenden hectaren soja, maïs en Australische eucalyptus. Volgens WWF is nog slechts twintig procent van de originele vegetatie intact. Het grootste deel van de Braziliaanse sojaproductie vindt plaats in de Cerrado-regio. Vandaag vormt Brazilië samen met de Verenigde Staten en Argentinië de top drie van grootste soja-producenten ter wereld.

Pé na terra verklaart niet de oorlog aan landbouw of sojateelt, maar wil vooral aantonen dat het anders kan. Louise Amand zag het met eigen ogen: ‘In Brazilië zag ik dat de boeren de macht hebben om ontbost gebied te herbebossen, en dit te verwezenlijken op een agro-ecologische manier met een constante voedselproductie het hele jaar door.’

De documentaire volgt enkele ecologische boeren in de regio en laat ook een grote sojaproducent aan het woord.

Een cocreatie met de natuur

De oplossing om de Cerrado en zijn rijke biodiversiteit te redden, ligt volgens Amand bij het planten van “eetbare bossen”. Dat heet agrobosbouw, een manier om aan agro-ecologische landbouw te doen en om dus voedsel te produceren met respect voor mens en natuur. De Voedsel- en Landbouworganisatie (FAO) van de VN beschrijft agrobosbouw als een landgebruikssysteem waarbij bomen worden geplant naast landbouwgewassen.

‘Agrobosbouw is een systeem dat meer teruggeeft dan het wegneemt’, legt Amand uit. ‘De bodem wordt niet uitgeput, maar krijgt de kans om te herstellen. Eetbare bossen zijn niet afhankelijk van pesticiden of kunstmest en zorgen voor een toename van de biodiversiteit. Je produceert voedsel in overeenstemming met het ecosysteem van de regio. Je kan die eetbare bossen bekijken als een cocreatie met de natuur.’

‘De Zwitserse boer en wetenschapper Ernst Götsch is een pionier op het vlak van agrobosbouw. Hij nam een dertigtal jaar geleden een boerderij over in de noordoostelijke deelstaat Bahia. De bodem was daar toen helemaal uitgeput, maar toch slaagde hij erin om de bodemdegradatie om te keren.’

‘Vele jaren later is de boerderij van Götsch een van de vruchtbaarste in de regio. Sommigen zijn er zelfs van overtuigd dat hij de boel heeft behekst.’

De Braziliaanse echtgenoot van Amand was een van de inspiratiebronnen voor de documentaire. Zijn familie maakte enkele jaren geleden de stap van de conventionele naar de duurzame agrobosbouw.

‘Mijn man was het op een dag beu om met schadelijke pesticiden te moeten werken en dat zette de transitie van de familieboerderij in gang. Het duurde enkele jaren, maar we slaagden erin om de overstap naar agro-ecologisch boeren te maken. Toen ik besefte dat dit mogelijk was, zag ik een erg praktische oplossing voor een probleem dat zich niet enkel tot de Cerrado beperkt. Ik wil met de documentaire aantonen dat een duurzame verandering haalbaar is, maar dat het wel inzet en engagement vergt’.

Boeren en burgers samen

Maar Amand maakt zich zorgen over de huidige situatie in Brazilië: ‘De filmopnames van Pé na terra vonden plaats nog voor Bolsonaro aan de macht kwam. Vandaag zien we een grote polarisatie in de Braziliaanse maatschappij, zowel op het vlak van ideologieën als voor verschillende landbouwmodellen. Onder het beleid van oud-president Lula werden kleine boerderijen nog enigszins beschermd, bij Bolsonaro is dit het tegendeel.’

‘De afstand tussen grote en kleine boeren wordt groter. De huidige overheid maakt het de landbouwindustrie zeer gemakkelijk. Sinds het aantreden van Bolsonaro begin dit jaar werden er bijvoorbeeld al meer dan 200 nieuwe, schadelijke pesticiden goedgekeurd.’

‘Maar in die gepolariseerde samenleving vind je ook mensen die zeer geëngageerd zijn om de vernietiging van de Cerrado tegen te gaan. Een van mijn favoriete voorbeelden is de gemeenschapslandbouw: de community supported agriculture of CSA. Daarbij werken burgers en boeren samen. Als lid van de gemeenschap betaal je een bepaald bedrag dat de kosten van de productie dekt. In ruil daarvoor krijgen ze een deel van de oogst. De landbouwer heeft dan de zekerheid dat zijn oogst niet verloren gaat.’

‘Het is een manier om lokaal voedsel te promoten en het zorgt voor een band tussen de consumenten en de boeren. Zo’n ethisch-economisch model hebben we nodig. Met eigen ogen heb ik het aantal CSA’s zien toenemen in Brasília. Dat geeft hoop.’

‘Maar het is noodzakelijk om te streven naar verandering. Als je dat niet doet, neem je deel aan een systeem dat geen steek houdt. We moeten de manier waarop we nu leven heroverwegen en veranderingen doorvoeren op elk mogelijk niveau. Het is een traag en moeilijk proces, maar we kunnen onszelf niet laten verlammen door schuldgevoelens of angst.’ 

Pé na terra gaat op 16 oktober, op Wereldvoedseldag, in première in het Cultureel Centrum in Diest. Deuren open vanaf 19.30 uur. Op de première lanceert Luc Vankrunkelsven ook het boek De kikker die zich niet laat koken. Klimaat in beweging.