Is Polen op weg naar een 21ste-eeuws fascisme?

Update 15 januari 2019:

Op 13 januari 2019 stak een man de burgemeester van het Poolse Gdansk Paweł Adamowicz neer tijdens een liefdadigheidsevenement. Een dag later overleed Adamowicz aan zijn verwondingen. De moord wordt vooral uitgelegd als een daad van een misdadiger met psychologische problemen die om persoonlijke redenen wraak wilde nemen voor een strafrechtelijke veroordeling. Tegelijk heerst al langer het klimaat van haat tussen twee politieke groepen in de Poolse samenleving.

Tijdens de recente lokale verkiezingen in Polen voerde Recht en Rechtvaardigheid, de regerende partij van Jarosław Kaczyński, een haatcampagne tegen het Burgerplatform van burgemeester Adamowicz en Europees president Donald Tusk. Ze past binnen een polarisatie die zwaar toeneemt sinds Recht en Rechtvaardigheid de democratische checks and balances afbouwt en van Polen een autoritair geleide staat maakt. Die polarisatie heeft diepe wortels in de splitsing binnen de beroemde vakbond Solidarność en de recente Poolse geschiedenis van ontvoogding na de val van het communisme. Volgens Polen-commentator Christian Davies beseft Europa niet hoe diep de wortels van die haat zitten, maar na de moord op Adamowicz lijken sommigen toch wakker te worden. 

Adamowicz sprak regelmatig tijdens demonstraties van het Comité voor de Verdediging van de Democratie (KOD), een platform van de civiele samenleving voor verzet tegen de autoritaire maatregelen van de regering van Recht en Rechtvaardigheid. Met Adamowicz verliest de Poolse oppositie een beloftevol en invloedrijk figuur. Onderstaande analyse schetst de brede achtergrond van de moord.

***

Eind 2015. In het Poolse parlement in Warschau werken parlementsleden dag en nacht aan de opbouw van de Vierde Republiek. Hun partij, PiS (Recht en Rechtvaardigheid), behaalde een absolute meerderheid in het parlement en grijpt die kans aan om de instituten van de Poolse staat naar hun hand te zetten. Ze vervangen de managers van de publieke televisie- en radiozenders en topfiguren binnen de inlichtingendienst.

Jarenlang bestudeerde de Brits-Poolse auteur Christian Davies de opmars van het nationalisme van PiS. Davies was medewerker van buitenlandminister Radosław Sikorski tijdens de regering van Donald Tusk. Als zoon van een Poolse moeder en een Britse vader kent hij de historische, politieke en economische wortels van het huidige Polen, én de complexe verhouding met de Europese Unie. Recent kwam hij uit zijn schulp met massaal gedeelde analyses voor The Guardian en Foreign Policy.

Recht en Rechtvaardigheid vs. Rechtsstaat

Een maand geleden was PiS kop van jut toen een kwart miljoen Polen op straat kwam om te betogen tegen de regeringspartij. De meesten waren kiezers van liberale, centrumrechtse oppositiepartijen, aangestuurd door het Comité voor de Verdediging van de Democratie (KOD). Ze zwaaiden met Poolse en Europese vlaggen. Wat vooral hun angst opwekt, is de aanval van de nieuwe regering op het hoogste orgaan van de Poolse rechtsstaat: het Grondwettelijk Hof.

PiS beweert dat de vorige regering hetzelfde deed, maar géén Europese tegenwind kreeg omdat zij de neoliberale ideologie van de EU deelde. Terwijl PiS een onafhankelijke, economisch nationalistische koers vaart.

‘Polen is vandaag een land zonder Grondwettelijk Hof, zonder grondwet’

‘Onzin’, zegt Christian Davies. ‘De situatie vandaag is totaal anders. Ja, twee benoemingen door de vorige regering werden ook ongrondwettelijk bevonden, maar de regering respecteerde daarna de beslissing van het Grondwettelijk Hof. De drie andere rechters waren wél grondwettig aangeduid. Toch weigerde president Duda (PiS) die drie rechters te beëdigen, waarna de nieuwe regering van PiS vijf nieuwe rechters aanstelde. Het Hof verklaarde alle benoemingen ongrondwettig.’

Davies benadrukt dat we ons niet mogen blindstaren op de benoemingen. ‘PiS ging veel verder dan een paar politieke benoemingen. De regering stemde een wet om het Hof te verlammen, op twee manieren. Ten eerste: het Hof moet zaken in chronologische volgorde behandelen. Met de gigantische achterstand zal het Hof de nieuwe wetten van de regering dus niet kunnen controleren op hun grondwettigheid. Dat betekent dat deze regering tijdens de hele regeerperiode geen checks and balances te dulden heeft. Ten tweede: de regering weigert beslissingen van het Hof te printen. En beslissingen hebben pas kracht van wet als ze geprint zijn. Polen is vandaag een EU-lidstaat zonder Grondwettelijk Hof, en dus zonder grondwet.’

Recht en Rechtvaardigheid vs. Europa

De kiemen van een parallel juridisch systeem in Warschau wekken grote bezorgdheid op in Brussel. De Europese Commissie gaf Polen een deadline om met een voorstel op de proppen te komen: 23 mei. De regering beet van zich af. Op 24 mei trok vice-voorzitter van de Europese Commissie Frans Timmermans naar Warschau. Missie: de sanctieprocedure tegen Polen afwenden en tot een compromis komen.

Polen voelde de hete adem, niet van de Europese Commissie, maar van de aarzelende investeerders die zich dreigden terug te trekken. Maar zomaar inbinden kan de regering niet. PiS zou gezichtsverlies leiden tegenover haar electoraat. De Belgische minister van Buitenlandse Zaken Didier Reynders wil ‘zowel tegen rechtse als linkse populisten’ sancties kunnen opleggen als zij de rechtsstaat of het economische beleid bedreigen.

‘De Europese Commissie zou liever niet in dit straatje terechtkomen’, zegt Davies. ‘De kwestie Polen raakt de kern van de EU in een decennium waarin de unie de ene existentiële crisis na de andere te verwerken kreeg. De Commissie zou niets liever willen dan een oogje dichtknijpen.’ Bovendien kan te grote druk de roep om meer nationale soevereiniteit net versterken, zeker met de populistische golf in Europa.

‘Maar wat zijn de gedeelde waarden waard als er geen reactie komt op duidelijke schendingen?’, vraagt Davies. ‘De EU heeft het recht om van haar leden respect voor die waarden te vragen. Als de Poolse regering dat niet wil, moet ze ook maar een referendum uitschrijven over EU-lidmaatschap, zoals Brexit.’

En dan spreken we morgen over #Polexit. Niet toevallig: twee landen wilden in 2007 al niet meedoen met het Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie. Het Verenigd Koninkrijk en Polen. Zij lieten vastleggen dat de rechten niet voor hun nationale rechter kunnen worden ingeroepen. Toch zijn die rechten al elders in het Europese recht geregeld, dat wel bindend is.

Sancties tegen Polen zijn onwaarschijnlijk. Oude lidstaten zijn het zélf niet eens zijn met inmenging door Brussel

Zelf wil PiS geen Polexit. Ze kunnen de voordelen verbonden aan EU-lidmaatschap niet verliezen. Bijvoorbeeld de landbouwsubsidies, of de bescherming van de EU en de NAVO. Misschien is de NAVO-top van 8 juli in Warschau een gelegenheid om Polen verder onder druk te zetten. De Poolse regering zal vragen dat de NAVO meer troepen stationeert in Polen, tegen de vermeende dreiging van Rusland.

De Verenigde Staten dreigden met een afkoeling in de relaties met Polen als de Poolse regering niet luistert naar de EU. Polen is nog altijd geneigd om eerder naar de VS te luisteren, dan naar de EU. Maar Davies gelooft niet dat de VS respect voor de rechtsstaat in Polen als voorwaarde zullen stellen voor beslissingen op een NAVO-top. ‘De NAVO vindt niet dat de opbrengst van principes verdedigen opweegt tegen de kost van openlijk interne verdeeldheid tonen. Dat is een veiligheidsrisico omdat het een blijk van zwakte is tegenover Rusland.’

Veel hoop is er niet. Er is weinig ruimte voor compromis rond grondwettelijke principes. Daarom is elke blijk van optimisme bedrieglijk. De uitkomst zal zijn dat de EU, als het er echt op aankomt, zal verzwakken tegenover de nationale soevereiniteit van haar lidstaten. Er zijn genoeg voorbeelden van lidstaten, zelfs de oude lidstaten, die het zélf niet eens zijn met inmenging door Brussel: Brexit, Grexit, de anti-Europese uitkomst van het Nederlandse referendum over het EU-Oekraïne associatieverdrag, de overwinningen van het Front National in Frankrijk. Binnen deze soevereiniteitscrisis zijn sancties tegen Polen hoogst onwaarschijnlijk.

Recht en Rechtvaardigheid vs. Solidarność

Sinds de verpletterende verkiezingsoverwinning van PiS in oktober 2015 heeft één man de bliksemsnelle hervormingen aangestuurd: partijvoorzitter Jarosław Kaczyński. Hij wordt wel eens de nieuwe Koning van Polen genoemd. Officieel is hij parlementslid, maar vanuit het partijbureau in Warschau bepaalt hij de koers van partij en regering. Het is een ramkoers, die we onmogelijk kunnen begrijpen als we niet graven in zijn voorgeschiedenis en psychologie.

Jarosław en zijn tweelingbroer Lech Kaczyński behoorden tot het middenkader van Solidarność, de vakbond die tijdens de jaren ’80 massastakingen tegen de communistische regering organiseerde. In 1989 namen ze deel aan de rondetafelgesprekken tussen Solidarność en de communisten. De gesprekken effenden de weg voor vrije verkiezingen, die leidden tot de val van het communisme.

De Kaczyńskis beweerden dat Lech Wałęsa en de liberalen aan de top van Solidarność een geheime deal sloten met de communisten

Een breuklijn ontstond rond de vraag of compromis een goede of een slechte zaak was. Aan de basis van de Derde Poolse Republiek na 1989 lag een stichtingscompromis: een deal van machtsdeling met de communisten. De Kaczyński’s zaten aan de kant van het compromis — Jarosław was begin jaren ‘90 nog campagneleider en kabinetschef van president Lech Wałęsa — tot duidelijk werd dat ze geen prominente rol zouden krijgen in het nieuwe Polen. Wałęsa zette hem na één jaar aan de deur omdat hij “oorlog voerde in plaats van zijn job te doen”.

Die vete was de basis van de radicalisering van de Kaczyńskis, en van de twee grote stromingen in de Poolse politiek: Wałęsa en de eerder liberale christendemocraten (jaren later politiek vertaald in het Burgerplatform van Donald Tusk); de Kaczyński-broers en de antiliberale katholiek-nationalistische stroming (politiek vertaald in PiS).

In de jaren ’90 zouden de liberalen en de postcommunistische sociaaldemocraten Polen transformeren tot een kapitalistische vrijemarkteconomie. De Kaczyński-broers beweerden echter dat Solidarność-leider Lech Wałęsa en de liberale intellectuelen aan de top van de vakbond een geheime deal sloten met de communisten. De liberalen zouden de macht overnemen, maar de communisten zouden achter de schermen aan de touwtjes blijven trekken.

Recht en Rechtvaardigheid vs. Elite

‘Jarosław polariseert, hij kent geen andere manier om aan politiek te doen’, zegt Davies. ‘Hij creëerde de ene breuklijn na de andere, maar altijd komt het neer op een strijd tussen “wij, de patriotten” en “zij, de landverraders”. De patriotten: de achtergebleven, conservatieve, rurale, katholieke, nationalistische verliezers van de transitie, met precaire posities op de arbeidsmarkt. De verraders: de ontwikkelde, liberale, stedelijke, seculiere, kosmopolitische winnaars van de transitie, met meer zekerheid op de arbeidsmarkt. Polen B tegen Polen A.’

De doorbraak van het populisme kwam er in 2001. In dat jaar hadden de Kaczyński-broers PiS opgericht en waren ze meteen in het parlement gekomen. Ook het liberale Burgerplatform van Donald Tusk werd naar aanleiding van die verkiezingen opgericht. Door PiS werden ze weg gezet als een partij van elitaire liberalen die ver staan van het gewone volk. Het werd een waar moddergevecht tussen de twee erfgenamen van Solidarność, maar de postcommunistische sociaaldemocraten konden opnieuw de regering vormen.

Tijdens die regering kwamen grote corruptieschandalen aan het licht. Dat gaf PiS de kans om de gedroomde breuklijn uit te spelen: de communisten, de sociaaldemocraten én de liberalen, tegen de patriotten die échte verandering zouden brengen, die de ongelijkheid in de economische groei zouden aanpakken, die het morele verval, ingezet onder de atheïstische ex-communisten en liberale seculieren, zouden terugschroeven.

PiS vormde in 2006, amper twee jaar na de toetreding tot de EU, al eens een extreemrechtse regering

Vijf jaar later werden de sociaaldemocraten vermorzeld. Ze konden de groeiende frustratie niet meer kanaliseren. Vele kiezers liepen over naar PiS. Het ondenkbare gebeurde: toen de rest van Europa bestuurd werd door christendemocraten en sociaaldemocraten vormde PiS in 2006, amper twee jaar na de toetreding tot de EU, een extreemrechtse regering met de boerenbeweging Poolse Zelfverdediging en de ultraconservatieve katholieke nationalisten van de Liga van Poolse Families. Jarosław Kaczyński werd premier, zijn tweelingbroer Lech president. Dit was het einde van een tijdperk: de machtsdeling tussen liberalen en postcommunistische sociaaldemocraten die Polen door de woelige jaren ‘90 hadden geloodst. Dit was het moment van de achterblijvers.

Gewone mensen hadden genoeg redenen om zich buitengesloten voelden. De abrupte overgang naar een vrije markt, de snelle globalisering en de intrede in de Europese Unie was niet iedereen ten goede gekomen. Ironisch genoeg hadden de vakbondsprotesten van Solidarność, met de val van het communisme en de overgang naar een vrijemarkteconomie, geleid tot een massale sluiting van staatsbedrijven en dus structurele werkloosheid in sommige regio’s van Polen. PiS vertaalde dat als een complot. Vandaar hun missie: “geheime netwerken” van elites in politiek, gerecht, zakenwereld en media oprollen.

Als premier lanceerde Jarosław een “decommuniseringscampagne” die deed denken aan de jacht op communisten in het Amerika van de jaren ’50. Het Grondwettelijk Hof blokkeerde de meeste maatregelen, wat kwaad bloed zette bij de Kaczyńskis. Niet toevallig zou Jarosław tien jaar later, in 2015, eerst achter het Grondwettelijk Hof aan gaan.

‘Niemand beweert dat het compromis tussen liberalen en communisten eerlijk was, maar het heeft wel bloedvergieten voorkomen’, zegt Davies. ‘Volgens de Boston Consulting Group, een wereldwijd consulting bureau voor bedrijven, vertaalde Polen zijn sterke economische groei bovendien het best naar een gestegen levensstandaard, goed bestuur, kwaliteitsvolle dienstverlening, een ontwikkeld middenveld, respect voor het milieu en inkomensgelijkheid. Het is natuurlijk één van de vele rapporten, maar het toont dat Polen nu ook weer niet de ruïne is die PiS beweert.’

Recht en Rechtvaardigheid vs. Geschiedenis

De onzekerheid die uit de overgang naar een nieuw politiek en economisch systeem voortkomt, leidt vaak tot wantrouwen tegen de elite die wel zichtbaar vooruitgaat. Minder normaal is dat populisten dat wantrouwen uitbuiten en in stand houden om hun eigen plaats in de geschiedenis te herschrijven.

‘Dat mag je vrij letterlijk nemen’, zegt Davies. ‘Het lichaam van Jarosław’s broer Lech, die slechts een paar jaar president was en Polen vooral tegen elkaar had opgezet, werd na zijn dood bijgelegd in het Kasteel van Wawel. Daar liggen de crypten van 10 legendarische Poolse koningen; Poolse oorlogshelden als Poniatowski, Kościuszko, Piłsudski en Sikorski; en de grootste dichters van de natie Mickiewicz en Slowacki. Zonder deze figuren zou Polen niet bestaan.’

‘Als je de geschiedschrijving van PiS gelooft, dat de mensen die het land besturen verraders zijn en dat de achterblijvers de echte erfgenamen van Solidarność zijn die doelbewust werden buitengesloten, dan kan je inderdaad geloven dat je deel uitmaakt van een historische missie. PiS doet mensen geloven dat ze nog altijd tegen de communisten vechten, die vandaag het masker van liberale kapitalisten dragen.’

De vliegtuigcrash bij Smolensk in 2010, waarbij Lech Kaczyński verongelukte, speelde een grote rol. Lech was toen president en Donald Tusk premier. De uitvoerende macht werd voortdurend verlamd door polarisatie tussen aartsvijanden aan de top. In de maanden voor de ramp was Tusk toenadering beginnen zoeken tot de Russische president Poetin. Kaczyński was het daar niet mee eens. Hij was verontwaardigd omdat hij niet was uitgenodigd op de herdenkingsplechtigheid voor de slachtoffers van de massamoord door Sovjettroepen in Katyn tijdens WOII.

‘Jarosław zei dat de zogenaamde verzoening tussen Poetin en Tusk een samenzwering was om Lech Kaczyński te vermoorden’

Drie dagen later vloog de verongelijkte Lech Kaczyński met zijn eigen rivaliserende delegatie naar Katyn. Met verschillende topambtenaren aan boord, waaronder het hoofd van het leger en de inlichtingendienst. De weersomstandigheden waren barslecht. De delegatie zou nooit zijn bestemming bereiken. Kaczyński werd een nationale held, gestorven als soldaat in de strijd voor een onafhankelijk Polen. Zogezegd vermoord door hetzelfde schaduwnetwerk van belangen en krachten dat Polen hadden gekaapt sinds de jaren ’90. Jarosławs persoonlijke vendetta raakte vervlochten met een rouwproces. De ramp deed emoties in de samenleving ontwaken die hem politiek bovendien goed uitkwamen.

‘Zulke nationale trauma’s hadden een al diep getraumatiseerd land als Polen anno 2010 niet meer mogen overkomen’, zegt Davies. ‘Jarosław kanaliseerde de emoties en zei dat de zogenaamde verzoening tussen Poetin en Tusk lafhartig en onpatriottisch was geweest, en meer nog, een samenzwering om Lech Kaczyński te vermoorden.’

Tot vandaag houdt minister van Defensie Antoni Macierewicz (PiS) vol dat de crash erop gericht was om het Poolse leiderschap, dat het land naar échte onafhankelijkheid aan het leiden was, uit te schakelen. PiS doet er alles aan om die existentiële angsten in stand te houden in maandelijkse, in plaats van jaarlijkse herdenkingsmarsen met religieuze en patriottische symbolen die Kaczyński verbinden met Polen’s lange geschiedenis van verzet tegen buitenlandse onderdrukking.

‘Vorig jaar was ik tijdens Onafhankelijkheidsdag op zo’n mars in Krakau’, zegt Davies. ‘PiS en hun Hongaarse bondgenoten scandeerden de naam van Viktor Orbán voor het monument voor de slachtoffers van de Katyn-massamoorden. De uitbuiting van een symbool van nationaal lijden ter ondersteuning van een politieke agenda die Polen tegen andere Polen opzet, gaat in tegen elke notie van patriottisme.’

‘De ziel van een grootse Europese natie raakt vergiftigd met een diepe haat. De lijn tussen partij en natie vervaagt.’

Als Polen zou uitstijgen boven dat traumatische verleden, boven het diepgewortelde historische gevoel van onrechtvaardigheid, verliest PiS zijn bestaansreden. ‘Een land van 40 miljoen inwoners is in de greep van kleine rivaliteiten die groots uitgelegd worden’, zegt Davies. ‘Jarosław kanaliseert de frustraties van de rand naar het establishment, hij verenigt iedereen die zich buitengesloten voelt. Zijn tegenstanders zijn het niet gewoon om op die manier aan politiek te doen. Het levert hem politiek succes op, en het land een rampzalig bestuur. De ziel van een grootse Europese natie raakt vergiftigd met een diepe haat. De lijn tussen partij en natie vervaagt. Er ontstaat een parallel juridisch systeem.’

Tegen dat licht is de beslissing van minister Macierewicz (PiS) om paramilitaire reserve-eenheden op te richten buiten het officieel bevel van het leger, zorgwekkend. Als een parallel politiek en juridisch systeem controle krijgt over een militaire arm, vallen we dan stilaan binnen de definitie van fascisme: een omwenteling en een wedergeboorte van het volk nastreven, gebaseerd op een ideaal uit het verleden, en de bereidheid om dat ideaal militaristisch te verdedigen?

Zo ver wil Davies niet gaan: ‘Ik beweer niet dat deze eenheden opgericht zijn om het politieke project van PiS met geweld af te dwingen. Officieel dienen de eenheden om Polen te verdedigen tegen een mogelijke Russische invasie. Maar als je alles samen bekijkt is er op zijn minst reden tot bezorgdheid.’

2016: het jaar van de achterblijvers

Jarosław Kaczyński was lid van het establishment, vond dat hij niet de positie kreeg die hij verdiende, sloot een coalitie met anderen die zich ook tegen het establishment keerden en begon op basis van dat gevoel kiezers te werven om de Poolse staat te zuiveren.

De Europese sanctieprocedure gaat over meer dan alleen de benoeming van rechters. Ze gaat over een machtsgreep op de staat, en dat kan niet in een Europese Unie waarin de staat niet mag samenvallen met een politieke partij. Maar de bezoekjes van Frans Timmermans plaatsen de EU exact waar Jarosław Kaczyński de EU wil hebben: aan de andere kant van wij tegen zij.

De verkiezingen van oktober 2015 vonden plaats op het toppunt van de politieke crisis rond vluchtelingen. PiS greep de kans om de uittredende regering te verwijten dat ze de EU-quota hadden aanvaard om vluchtelingen op te vangen. Het Burgerplatform zou Polen onveilig maken en openstellen voor zogenaamde islamisering. Ook al ging het om amper 7600 vluchtelingen.

De bezoekjes van Timmermans plaatsen de EU exact waar Kaczyński de EU wil hebben: aan de andere kant van wij tegen zij. 2016 is zijn moment; dat zal hij niet uit handen geven

2016 is hun moment, hun herkansing. De échte doorbraak van de achterblijvers. Onmiddellijk begon PiS dezelfde maatregelen door te voeren die ze in 2006 hadden aangekondigd maar niet hadden kunnen doorvoeren door onderlinge onenigheid en obstructie door het Grondwettelijk Hof. De val van die regering had het idee verder gevoed dat “het netwerk” PiS voortdurend verhindert om echte rechtvaardigheid te brengen in Polen.

Vandaag zijn alle remmen verdwenen. PiS heeft de president en een absolute meerderheid in het parlement, ze hebben sleutelfiguren binnen media en inlichtingendiensten vervangen en het Grondwettelijk Hof vleugellam gemaakt. Voor het eerst in 26 jaar krijgen ze een historische kans en die zullen ze niet uit handen geven.

De verkiezingsuitslag lazen ze als een democratisch mandaat om voor eens en altijd af te rekenen met het postcommunistische systeem dat na 1989 nooit ter verantwoording werd geroepen. Als een vervolmaking van de opstand in 1989. Dat Europa hen probeert te stoppen in deze missie maakt hen net méér vastberaden, want het bewijst hun bestaansreden.

Vele Poolse burgers én de Europese Unie maken zich terecht zorgen over Polen, één van de belangrijkste EU-lidstaten, zeker nadat we na Hongarije nu ook Polen dreigen te verliezen aan het nationalistische “anti-liberalisme”. Maar weinigen vatten de diepte en de explosiviteit van de gevaarlijke cocktail van persoonlijke wraakgevoelens, politiek revanchisme, diepgeworteld samenzweringsdenken, en gewone mensen die zich buitengesloten voelen in een Polen en een Europa waarin ze zich niet meer herkennen.