‘Desinformatie moet bestraft kunnen worden als die oorlogsmisdaden ondersteunt’

De bekende auteur en propaganda-expert Peter Pomerantsev verzamelt in Oekraïne bewijzen van links tussen Russische propaganda en oorlogsmisdaden. MO* bespreekt met hem vijf stellingen over desinformatie en propaganda anno 2022. ‘Sociale bewegingen zijn de vijand van propaganda. Zij verbinden mensen op een gelijkaardige manier, maar versterken net het democratisch burgerschap.’

Peter Pomerantsev praat met ons vanuit zijn hotelkamer in Kiev, tijdens de recente MO* talks op het Forward Fest in Gent (een gesprek dat u ook hier kan herbekijken). Hij is op dat moment, begin mei, in de Oekraïense hoofdstad om bewijzen tegen oorlogsmisdadigers te verzamelen, samen met oorlogsverslaggever Janine di Giovanni en advocaten met ervaring in Syrië, Zuid-Afrika en Rwanda.

Rusland begaat in Oekraïne niet alleen oorlogsmisdaden, 'ze roeien een identiteit uit en daarmee het bestaansrecht', verduidelijkt de in Kiev geboren Brit. 'We moeten meer doen dan alleen feiten verzamelen, we moeten op verschillende fronten werken: juridisch, cultureel en politiek. We willen een antwoord bieden op alles wat Rusland doet en gedaan heeft in Tsjetsjenië, Syrië en Oekraïne, maar evengoed op wat Milosevic in Bosnië deed en Saoedi-Arabië in Jemen.'

Met Pomerantsevs boek Dit is geen propaganda in de hand vragen we naar de mechanismen die hij in oorlogspropaganda ontwaart, en naar manieren om misleidende informatie te bestrijden.

Stelling 1: ‘Desinformatie die oorlogsmisdaden ondersteunt, moet bestraft kunnen worden’

Op internationale mediaconferenties kregen medewerkers van het Russische nieuwskanaal Russia Today tot voor kort prijzen voor hun hippe nieuwsapps. ‘Maar de sector moet een duidelijk onderscheid maken tussen enerzijds mediaorganisaties en anderzijds instellingen verbonden met militaire agressie en oorlogsmisdaden’, zegt Pomerantsev. Dat hij Russia Today bij die laatste rekent, spreekt voor zich.

Niet álle desinformatie dient om oorlogsmisdaden te ondersteunen. Er zijn bijvoorbeeld lastercampagnes van Russische internettrollen tegen Russische dissidenten. Maar wat als desinformatie versmelt met militaire operaties, in een hybride oorlog? Zijn makers en verspreiders van propaganda ook schuldig aan een oorlogsmisdaad? Is voor zulke zaken een nieuwe reeks wetgeving nodig?

‘Op die vraag kan ik moeilijk antwoorden, ik ben geen advocaat', zegt Pomerantsev. 'Media moeten samenwerken met juristen. Bij de oorlog in Syrië waren er al rechtszaken over de samenwerking tussen de trollenfabrieken van de Russische oligarch Jevgeni Prigozjin en huurlingen zoals de Wagnergroep.’

We vertellen Pomerantsev over een vaststelling van de Oekraïense journaliste Olga Joerkova, van de factcheckersorganisatie Stop Fake.

Zij merkte dat de Russische aanval op een ziekenhuis in Marioepol begon met een reeks verhalen in de Russische media. Die gingen over de aanwezigheid van Oekraïense nationalisten in het ziekenhuis. De Russische media namen het verhaal gretig over en verspreidden het verder. Vervolgens bracht het Russische ministerie van Defensie de VN-Veiligheidsraad op de hoogte over ‘de vermeende Oekraïense nationalisten in het hospitaal’. Daarna werd de aanval uitgevoerd.

'De mediasector moet een onderscheid maken tussen media en instellingen verbonden met militaire agressie.’

‘Eerst vervuilt Rusland de informatieruimte om verwarring te zaaien. Dan verankeren ze dat misleidende verhaal in diplomatieke kring. En vervolgens voeren ze een aanval uit’, zei Joerkova.

De angst slaat de journaliste nu om het hart wanneer weer eens een nieuwsverhaal de hele Russische informatieruimte inneemt. Ze weet dat dat grote gevolgen kan hebben in het echte leven. Mensen die propaganda bestuderen worden bang, omdat ze daardoor in zekere zin de toekomst kunnen voorspellen.

‘Ik denk niet dat je een jurist hoeft te zijn om te begrijpen dat het herhaaldelijk bombarderen van ziekenhuizen een oorlogsmisdaad is’, stelt Pomerantsev. ‘Maar dat het op deze specifieke manier door propagandisten wordt vormgegeven, is erg belangrijk. De vraag wordt dan: wie is verantwoordelijk is. De man op de televisie? Of de scriptschrijver die hem inlicht?’

Stelling 2: ‘Technologiebedrijven moeten volledig transparant worden’

In zijn boek benadrukt Pomerantsev dat netwerken van misleidende informatie een mondiaal fenomeen zijn. Propaganda en desinformatie vervuilen al jaren het publieke debat. De coronapandemie en de Russische invasie van Oekraïne lijken die trend alleen maar te hebben versterkt.

Zo citeert Pomerantsev de Filipijnse journaliste en Nobelprijswinnares Maria Ressa: ‘Onze problemen worden weldra ook jullie problemen. Wereldwijd staan grenzen op instorten. We kunnen best aan de slag met een mondiaal draaiboek.’

Ressa verzette zich met haar nieuwssite Rappler tegen de moorddadige regering van president Duterte in de Filipijnen. Daar vielen duizenden doden als gevolg van aanvallen op oppositieleden en buitengerechtelijke moorden onder het mom van een war on drugs.

‘Toen Ressa en haar collega’s daarover begonnen te schrijven, werden ze ervan beschuldigd verraders of CIA-agenten te zijn’, zegt Pomerantsev. ‘Dat is meer dan alleen laster. Eerst ondermijnen ze het vertrouwen in onafhankelijke nieuwsbronnen, in een volgende fase slepen ze nieuwsorganisaties voor iets kleins voor de rechter. In veel landen is dat een gangbaar proces om onafhankelijke media het zwijgen op te leggen.'

'Technologiebedrijven doen aan desinformatie-washing: ze schakelen factcheckers alleen maar in om van hun schuldgevoel af te raken.'

Zulke lastercampagnes uiten zich op sociale media in terugkerende patronen. ‘De technologie van socialemediaplatformen werkt op dezelfde manier voor Snickers-reclame als voor genocidale propaganda’, zegt de Britse auteur. ‘Socialemediabedrijven zijn ontworpen om advertentie- en desinformatiecampagnes te faciliteren. Het enige verschil tussen een pr-bedrijf en internettrollen is de inhoud. Voor de rest werken ze op dezelfde manier.’

Toch is er de afgelopen jaren veel veranderd. ‘Tussen 2014 en 2016 was de efficiëntie van desinformatie via onlineplatformen op een hoogtepunt. Trollenfabrieken konden toen gelijk welk verhaal op sociale media verspreiden. De technologie erachter is niet zo interessant. Maar dat de Russische overheid die blijft gebruiken voor haar binnen- en buitenlands beleid, is dat wel.’

Journalisten van Stop Fake, het collectief waar ook de Oekraïense Olga Joerkova deel van uitmaakt, rapporteren misleidende berichten op Facebook aan het bedrijf achter Facebook. Ze doen een factcheck, die Facebook vervolgens publiceert. Russische staatmedia kregen zo waarschuwingen bij hun publicaties.

Maar Pomerantsev is sceptisch over zulke samenwerking tussen erkende factcheckers en Facebook. ‘Elke duiding bij nepnieuws is natuurlijk positief. Maar ik krijg het gevoel dat technologiebedrijven ngo’s alleen gebruiken om van hun schuldgevoel af te raken. Het is een soort desinformatie-washing, zoals je ook al greenwashing hebt (wanneer bedrijven zich groener voordoen dan ze echt zijn, red.).’

Hoe moeten de technologiebedrijven dan de kern van het probleem aanpakken? ‘We hebben nood aan volledige transparantie,' zegt Pomerantsev. 'Zowel over de algoritmes als over de gebruikte modellen. Zodat we steeds kunnen weten wie achter bepaalde berichten schuilgaat, hoeveel geld ze uitgeven aan campagnes en voor wie de inhoud is bedoeld. Pas als we inzicht hebben in de hele architectuur van desinformatie kan een democratische samenleving tot stand komen.’

Stelling 3: ‘Westerse media moeten clichés over democratie herdefiniëren’

Pomerantsev woonde van 2001 tot 2010 in Moskou en zag er van dichtbij hoe de Russische propagandamachine zich ontwikkelde. ‘De Poetin uit die periode was een voorbeeld voor autocratische leiders als Orbán en Erdogan’, zo vergelijkt hij de Russische president met diens Hongaarse en Turkse evenknie.

'Er schuilt arrogantie in de veronderstelling dat de brede bevolking ons werk moet lezen omdat wij het zogezegd juist hebben.'

Betere informatie is het tegengif voor leugens op de marktplaats van ideeën, zo luidt een gekend journalistiek credo. Maar Pomerantsev heeft daar bedenkingen bij. ‘Het idee dat de beste informatie altijd brede aanhang zal vinden, is behoorlijk onwetenschappelijk. Gedragseconomen hebben die mythe al lang ontkracht. Niemand in de kennisleer denkt nog over kennis op die manier.'

'Er schuilt arrogantie in de veronderstelling dat de brede bevolking ons werk moet lezen omdat wij het zogezegd juist hebben’, vindt de auteur. ‘Wij concurreren met pr- en advertentiebureaus, die nadenken over hoe ze de informatieruimte kunnen manipuleren. Zij hanteren kennis vanuit de psychologie om het juiste publiek te bereiken publiek en het nadien uit te buiten.’

De grote media in het Westen moeten nadenken over hun rol in de publieke sfeer, zegt Pomerantsev. 'Als ze dat niet doen, verliezen we deze strijd. Wij hebben een verantwoordelijkheid om ervoor te zorgen dat de feiten een publiek bereiken.’

Pomerantsevs boek gaat ook over de ondergang van de taal waarmee we democratie begrijpen en definiëren. ‘Door de vele mislukkingen in het buitenlandbeleid is die taal stilaan verouderd en uitgestorven. Daarnaast hebben slimme tegenstanders van democratie het discours misbruikt, uitgebuit en vernietigd. Extreemrechts heeft de tactieken en de taal van democratische protestbewegingen overgenomen en daardoor volledig uitgehold.’

De auteur geeft de extreemrechtse standpunten van de identitaire beweging in Oostenrijk als voorbeeld: ‘Ze roepen geen racistische slogans. In plaats daarvan zeggen ze dat moslims weg moeten uit Europa om vrouwenrechten te beschermen.’

‘Door de informatieruimte te vergelijken met oorlogsvoering bevestigen we het wereldbeeld dat alle media politieke wapens zijn.'

Sinds de invasie van Oekraïne worden Russische staatmedia als Russia Today en Sputnik vaak een wapen van de Russische ‘informatieoorlog’ genoemd. Pomerantsev plaatst kanttekeningen bij die benaming, omdat die een oorlogsdiscours binnen de informatieruimte bevestigt.

‘Door de informatieruimte te vergelijken met oorlogsvoering bevestigen we hún wereldbeeld: dat alle media politieke wapens zijn. Het begrip informatieoorlog komt van een groep academici in Rusland die argumenteren dat de Sovjet-Unie de Koude Oorlog heeft verloren door een informatieoorlog, niet door slecht bestuur of door schendingen van de mensenrechten.'

‘Door te spreken over een informatieoorlog suggereer je dat het alternatief informatievrede is, waarbij beide kanten elkaars recht op desinformeren respecteren.’

‘We moeten erop wijzen dat er bij de Russische staatzenders simpelweg geen journalisten werken. Zij zijn gewoon een onderdeel van de oorlog. We kunnen propagandazenders benoemen als onderdelen van het militaire apparaat. En neen, niet alle media zijn politieke wapens en niet elk debat is een vorm van manipulatie. Een democratisch debat is wel degelijk mogelijk.’

Vijf jaar geleden zag MO* in Oekraïne hoe ultranationalistische groepen er rechters intimideerden. We schreven toen over hun ondemocratische ideologie. Daarop verweten Oekraïense activisten MO* dat we Russische propaganda over ‘Oekraïense nazi’s’ zouden verspreiden. Onze artikels waren nochtans gebaseerd op nauwgezet onderzoek op het terrein. Toch rapporteerden deze activisten MO* zelfs bij een dienst van de Europese Commissie tegen desinformatie.

Het toonde hoe sceptische Oekraïners kunnen afglijden naar paranoia in een oorlogscontext. ‘Dat is het moment waarop je alles als een campagne begint te bekijken’, reageert Pomerantsev. ‘Het is daarom aangeraden om voorzichtig te zijn, om lasterlijke campagnes te blijven onderscheiden van journalistiek.’

Stelling 4: ‘Een discours over slachtofferschap en een imperium is een alarmsignaal’

Autocratische leiders die zich slachtofferschap toe-eigenen, overtuigen hun bevolking ervan dat ze omringd zijn door vijanden. Pomerantsev geeft het voorbeeld van de Servische president, Aleksandr Vucic. Die presenteert zichzelf in Brussel als pro-Europees. Maar in Servië hangt hij samenzweringstheorieën aan om zichzelf te proflieren als beschermer van vrede en stabiliteit.

'Als machtige politici het idee van slachtofferschap cultiveren, weet je dat het slecht afloopt. Milosevic deed het, de nazi's deden het.’

‘Wanneer machtige personen een slachtoffernarratief hanteren, normaliseren ze wat ze van plan zijn met anderen’, zegt Pomerantsev. ‘Ze verspreiden het idee dat zij slachtoffer zijn en daardoor kunnen ze anderen tot slachtoffer maken.'

'Ook de voormalig Servische president Slobodan Milosevic deed dat', illustreert hij. 'Met zulke narratieven ontweek hij zijn verantwoordelijkheid en zette hij mensen aan tot wreedheden. En ook de nazi’s herhaalden altijd dat zij de slachtoffers waren. Als machtige politici het idee van slachtofferschap cultiveren, weet je dat het slecht afloopt.’

Maar naar de buitenwereld tonen die machthebbers een ander gezicht. ‘Poetin leerde om verschillende maskers op te zetten tussen 2001 en 2008, toen hij de steun van Europa nodig had. ’s Ochtends was hij een democraat, ’s middags een conservatief en ’s avonds een fascist.'

‘Orbán, Vucic en Erdogan (de autocratische leiders van respectievelijk Hongarije, Servië en Turkije, red.) hebben dat overgenomen. Door verschillende gezichten te tonen, slaagden ze erin de democratie in hun land te ondermijnen en tegelijk relaties met het Westen te onderhouden. Ze houden de democratische schijn hoog: met een parlement met partijen maar zonder oppositie, met verschillende media die gecontroleerd worden door de overheid.’

‘Ook voormalig Israëlisch premier Benjamin Nethanyahu en Indiaas minister-president Narendra Modi beschouwen Poetin als een voorbeeld voor de postmoderne autocratie’, vervolgt Pomerantsev. ‘We weten nu dat de meerdere gezichten van Poetin hebben geleid tot een dictatoriaal regime dat agressieve oorlogen begint.’

De imperiummentaliteit, zo noemt de Russische schrijver Michaïl Sjisjkin de insteek van dergelijke leiders. Gedreven door nostalgie willen zij het glorierijke verleden herstellen. Zolang er leiders met historische grootsheidswaanzin regeren, lijkt de kans op oorlog dus reëel.

‘Binnen sterke sociale bewegingen kan kwaadwillige propaganda minder makkelijk sociale banden verbreken.'

‘Je kan de Russische imperiummentaliteit proberen verklaren vanuit ideologisch standpunt', oppert Pomerantsev. 'Dan kom je terecht bij een allegaartje van ideologieën, van Sovjetnostalgie tot culturele arrogantie.'

'Ik ben teruggekomen op die visie en bekijk het imperiumidee nu vanuit een psychologisch perspectief. Die invalshoek definieert Rusland als een rijk van complexen, met heel wat onverwerkte trauma’s en agressies. Politiek en agressieve acties zijn er een uiting van sadomasochisme. Er was tot nu toe geen moment van inkeer in de geschiedenis van Rusland noch die van de Sovjet-Unie, een moment waarop wordt stilgestaan bij het verleden en de doden worden herdacht. Het land bevindt zich al eeuwen in een cyclus van misbruik, vernedering en geweld.’

Ook het Westen is niet immuun voor een discours over slachtofferschap. ‘Die kenmerken zijn niet eigen aan een bepaald land. We zijn er allemaal vatbaar voor. Het discours van Trump was op dat vlak beangstigend, maar het herinnerde ons eraan dat wij in landen leven met scheiding der machten en controlemechanismen.

‘In Hongarije staan die controlemechanismen onder druk. Er zijn nog amper onafhankelijke media. De bureaucratie en de justitie staan onder controle van één partij’, merkt Pomerantsev op. ‘Als in zo’n autoritair systeem ook nog eens slachtoffernarratieven opduiken, dan moeten we ons echt zorgen beginnen maken. Want in zulke systemen kan niemand deze gevaarlijke narratieven tegenhouden.’

Stelling 5: ‘Verbondenheid voorkomt de verspreiding van propaganda’

Desinformatie reikt ook tot in onze persoonlijke omgeving. ‘Propaganda wil bestaande banden tussen mensen vervangen door een eigen gemeenschapsidee’, zegt Pomerantsev. De Franse filosoof Jacques Ellul noemde propaganda zelfs 'een middel tegen eenzaamheid'.

‘Propagandisten zijn gebaat bij eenzaamheid’, vervolgt Pomerantsev. ‘Binnen sterke sociale bewegingen kan kwaadwillige propaganda minder makkelijk sociale banden verbreken. Daarom is propaganda succesvol wanneer je sociale contacten beperkt zijn. Denk aan de opkomst van allerlei samenzweringstheorieën tijdens de coronapandemie, toen eenzaamheid toenam. Eenzame mensen zoeken verbinding in gemanipuleerde pseudogemeenschappen op het internet.’

Sociale bewegingen die zich verenigen rond thema’s zoals antiracisme zijn vaak het slachtoffer van digitale aanvallen. Pomerantsev beschrijft in zijn boek hoe computerbots verwarring en verdeeldheid zaaien binnen een beweging, om haar af te leiden van haar eigenlijke doel.

'Sociale bewegingen zijn de vijand van propaganda. Zij versterken democratisch burgerschap.'

‘Sociale bewegingen zijn de vijand van propaganda. Zij verbinden mensen op een gelijkaardige manier als propaganda, maar versterken democratisch burgerschap.’

Pomerantsev verruimt het perspectief door naar China te verwijzen. ‘Daar past de overheid niet alleen censuur toe op kritische stemmen, maar ook op de vorming van elke sociale beweging. Zelfs organisaties die het regime ondersteunen, worden opgebroken. Ze willen niet dat gewone mensen zich organiseren. En ook in Mexico zijn er voorbeelden van overheidstrollen die protestbewegingen infiltreren en proberen te ondermijnen.’

‘Vergelijk het met mensen die, wanneer je meestapt in een demonstratie, beledigingen naar je hoofd slingeren van aan de zijlijn. Instinctief draai je je om en ga je met hen in discussie. Dat betekent dat ze je vermogen om jezelf te organiseren al hebben verminderd. Eigenlijk moet je hen negeren en je richten op je organisatie.’

Pomerantsev vindt dat technologiebedrijven sociale bewegingen moeten beschermen. ‘Sociale bewegingen hebben nood aan een vroeg waarschuwingssysteem, dat hen vertelt wanneer ze worden aangevallen door goed georganiseerde vijandige staten of extreemrechtse groeperingen. Daarnaast moeten ze op overheden en bedrijven een beroep kunnen doen voor een snelle reactie.’

Dit is geen propaganda. De oorlog tegen de waarheid door Peter Pomerantsev is uitgegeven door Hollands Diep, 2019. 288 blz. ISBN 9789048839391