Journaliste Galina Timtsjenko: ‘De Zwarte Ruiters van Rusland gaan achter onafhankelijke media aan’

In april belandde het grootste onafhankelijke nieuwsagentschap in Rusland plots op de lijst van ‘buitenlandse agenten’. Meduza is daarmee een van de meest recente doelwitten van de Russische klopjacht op invloedrijke critici. MO* sprak met hoofdredactrice Galina Timtsjenko: ‘De regering wil alle onafhankelijke media uitwissen, dit is het begin van de totale isolatie.’

Eén blik op het Twitterkanaal van Meduza, een van de laatste onafhankelijke nieuwsagentschappen in Rusland, en je gelooft je ogen niet.

ДАННОЕ СООБЩЕНИЕ (МАТЕРИАЛ) СОЗДАНО И (ИЛИ) РАСПРОСТРАНЕНО ИНОСТРАННЫМ СРЕДСТВОМ МАССОВОЙ ИНФОРМАЦИИ, ВЫПОЛНЯЮЩИМ ФУНКЦИИ ИНОСТРАННОГО АГЕНТА, И (ИЛИ) РОССИЙСКИМ ЮРИДИЧЕСКИМ ЛИЦОМ, ВЫПОЛНЯЮЩИМ ФУНКЦИИ ИНОСТРАННОГО АГЕНТА. https://t.co/uDf1JRNzw5

— Meduza (@meduzaproject) November 19, 2021

‘DIT BERICHT (MATERIAAL) WERD GEMAAKT EN/OF VERSPREID DOOR EEN BUITENLANDS MASSAMEDIUM DAT DE FUNCTIES VAN EEN BUITENLANDSE AGENT VERVULT EN (OF) EEN RUSSISCHE RECHTSPERSOON DIE DE FUNCTIE VAN BUITENLANDSE AGENT VERVULT.’

Meduza moet deze woorden boven al zijn artikels en bij al zijn content op sociale media plaatsen, in hoofdletters. In elke tweet nemen ze alle beschikbare tekens in, bij elke YouTube-video leest een stem de woorden voor.

Een halfjaar geleden plaatste het Russische ministerie van Justitie het nieuwsagentschap op de lijst van zogenaamde ‘buitenlandse agenten’. Op een andere lijst, die van Reporters Zonder Grenzen over persvrijheid in de wereld, bengelt Rusland inmiddels onderaan, op plaats 150 van 180 landen. ‘Verstikkende sfeer voor onafhankelijke journalisten’, klinkt het.

De massaprotesten in buurland Belarus, de protesten in het verre oosten van Rusland en de toenemende invloed van opposant Aleksej Navalny hebben het Kremlin zenuwachtig gemaakt.

Meduza-hoofdredactrice Galina Timtsjenko: ‘De ouderwetse mannen in het Kremlin smoren de onafhankelijke informatieverspreiding over deze gebeurtenissen in de kiem. Ze leggen ze via hun propagandakanalen uit als een complot van het Westen en hun handlangers in Rusland, de zogenaamde buitenlandse agenten.’

Twee weken geleden gaf Timtsjenko een lezing aan het Rusland Platform van de UGent. MO* sprak met haar.

 

Hoge bomen

Het stigma, zoals Timtsjenko de 24 woorden in dwingende kapitalen noemt, is slechts het zichtbare deel van de vervolging. Daarnaast betekent het: administratieve intimidatie, monsterboetes bij de kleinste overtreding, strafrechtelijke vervolging en economische wurging.

Meduza, voorheen een groot mediabedrijf met één miljoen unieke bezoekers per dag, verloor bijna al zijn adverteerders, twaalf journalisten, nieuwsbronnen én lezers.

‘Ben je groot, buiten het Kremlin om? Dan ben je een doelwit. De eigenaar van mijn vorige nieuwssite was doodsbang van onze torenhoge leescijfers. Ik werd ontslagen.’

‘Maar staar je niet blind op Meduza’, zegt Timtsjenko. ‘Met ons heeft het Kremlin de oorlog tegen álle onafhankelijke media ingezet. De zakenwereld kreeg het onder controle met de vervolging van Michail Chodorkovski. De politieke oppositie met de vervolging van Aleksej Navalny. Ze beginnen altijd met de grootste.’

‘Als je groot bent buiten de controle van het Kremlin om, ben je een doelwit. In een land met persvrijheid zou elk mediabedrijf in de wolken zijn met het lezersbereik dat ik met mijn vorige nieuwssite Lenta.ru kon realiseren. Maar de eigenaar zei doodsbang: “Dit zijn gevaarlijke cijfers. Dat kan niet buiten controle om.”’

En zo verging het ook Meduza. ‘We waren simpelweg te groot geworden. We zijn de meest geciteerde nieuwsbron op sociale media in Rusland, en de meest populaire nieuwsbron voor miljoenen jonge Russen.’

Het aandeel Russen dat nieuws kijkt op de staatstelevisie, het belangrijkste propagandakanaal van het Kremlin, daalde de voorbije tien jaar van 40 naar 30 procent. Moeilijker te controleren sociale media en online nieuwssites zoals Meduza: verdubbeld van 10 tot 20 procent. Dat zeggen de opiniepeilingen van Levada-Center, eveneens onafhankelijk én gebrandmerkt als ‘buitenlandse agent’.

In de ban van de ring

De oorlog tegen activisten en journalisten kwam in een stroomversnelling na de protesten tegen de vervalsing van de parlementsverkiezingen van 2011. Die protesten waren voor Poetin het bewijs dat het Westen in Rusland aanstuurt op regimeverandering door gebruik te maken van de groeiende onvrede bij een deel van de Russische bevolking.

Sindsdien moeten Russische organisaties die ‘het beleid en de publieke opinie beïnvloeden’ en daarvoor buitenlandse financiering ontvangen, zich registreren als ‘buitenlandse agent’.

In 2017 ontmoette MO* de eerste ‘slachtoffers’ in Moskou, Sint-Petersburg en Nizjni Novgorod. Inmiddels staan er meer dan 300 organisaties en individuen op de zwarte lijst, zogezegd actief voor ‘vijandige staten’.

‘De Zwarte Ruiters cirkelen boven de maatschappij en zijn altijd op zoek naar nieuwe slachtoffers. Vorige week daalden ze neer op de mensenrechtenadvocaten.’

In Gent gebruikt Timtsjenko beeldspraak van de Britse schrijver J.R.R. Tolkien: ‘De hoofden van de defensie- en veiligheidsagentschappen en president Poetin, die samen de Veiligheidsraad van de Russische Federatie vormen, zijn de Zwarte Ruiters van Rusland. Zoals in het boek In de ban van de ring cirkelen ze boven de maatschappij, altijd op zoek naar nieuwe slachtoffers.’

‘Vorige week daalden ze neer op de mensenrechtenadvocaten. Ze begonnen met de grootste: Ivan Pavlov, de bekendste Russische advocaat die politieke gevangenen verdedigt.’

Aanvankelijk belandden vooral ngo’s op de gevreesde lijst. Meduza was het eerste private nieuwsagentschap dat de bedenkelijke eer te beurt viel. Sommigen vonden dat logisch, omdat Meduza gevestigd is in buurland Letland.

Galina Timtsjenko: We zijn een buitenlands medium, dat zeker. Het was simpelweg niet meer mogelijk om een onafhankelijk nieuwsagentschap in Rusland op te richten. Een halfjaar eerder was ik als hoofdredactrice ontslagen bij Lenta.ru.

Maar we zijn zeker niemands ‘agenten’. Meduza is een privébedrijf zonder enige overheidssteun. Tot nu toe genereerden we voornamelijk inkomsten met de verkoop van advertenties.

Hoe vormt deze maatregel van de Russische overheid een bedreiging als jullie in Letland gevestigd zijn?

Timtsjenko: Onze adverteerders zijn Russische bedrijven. Logisch: de meeste van onze lezers wonen in Rusland. En welk bedrijf wil adverteren onder een waarschuwing, in koeien van letters, dat de inhoud geproduceerd werd door een ‘buitenlandse agent’? We zagen 90 procent van onze adverteerders verdwijnen.

De mannen van het Kremlin vertelden me cynisch: ‘Waarschijnlijk zijn de adverteerders niet meer tevreden over Meduza.’ Dat is belachelijk. Voor 23 april 2021 was er geen enkel probleem met onze adverteerders.

Jullie lanceerden de fondsenwervingscampagne ‘Ik sta achter jou, Meduza’. Het lijkt op onze eigen ‘Ik ben proMO*’-campagne, al bevindt MO* zich in minder dreigend vaarwater. Is het voor Russen niet verboden om een ‘buitenlands agent’ financieel te steunen?

Timtsjenko: Voorlopig niet, maar het Kremlin bereidt een wet voor om crowdfunding voor buitenlandse agenten te verbieden. Het zoekt alle mogelijke manieren om ons van ons publiek te scheiden.

We begonnen zeven jaar geleden als een klein piratenschip in de grote oceaan. We probeerden verbinding te zoeken met het publiek. Daar slaagden we in. En nu probeert de regering ons die af te nemen.

Onze boodschap voor ons publiek: ‘We hebben niks meer behalve jullie. Wij geven niet op, omdat jullie achter ons staan.’ Wij staan ook achter onze lezers, want zij dreigen hun laatste grote onafhankelijke nieuwsbron in Rusland te verliezen. We hebben nu 100.000 lezers die regelmatig steun overmaken.

‘Wij staan ook achter onze lezers, want zij dreigen hun laatste grote onafhankelijke nieuwsbron in Rusland te verliezen.’

Verloren jullie andere cruciale werkmiddelen? Bronnen, journalisten, lezers?

Timtsjenko: We hebben nog altijd een groot lezersbereik. Soms hebben we één miljoen unieke bezoekers per dag. Maar de trend is dalend. Om ons publiek zo groot mogelijk te houden, zijn we actief op alle mogelijke platformen: website, Instagram, Facebook, Twitter, VKontakte, Telegram, YouTube, WhatsApp, TikTok … overal.

We grijpen elke kans om informatie te verspreiden. Veel media beperken zich tot hun website en zetten hun artikels achter een betaalmuur om inkomsten te genereren. Ik ben daartegen. In een omgeving waarin de overheid al alles doet om de verspreiding van informatie te stoppen, moeten media de verspreiding ervan zo vrij mogelijk maken.

Informatiebronnen verloren we zeker en vast. Bronnen binnen de overheid mogen sowieso niet spreken met een ‘buitenlandse agent’. Maar ook als we andere bronnen bellen voor commentaar, krijgen we te horen: ‘We willen geen problemen.’

En personeel, ja. Twaalf journalisten namen ontslag. Ze wilden of konden niet meer werken in zo’n toxische omgeving. Het bedrijf mag dan wel Lets zijn, onze journalisten wonen en werken wel in Rusland.

Lopen zij gevaar?

Timtsjenko: Absoluut. In het ergste geval kunnen ze individueel worden aangemerkt als ‘buitenlands agent’. En dat is een ware nachtmerrie. Dan moet je elke drie maanden al je persoonlijke inkomsten en uitgaven rapporteren aan het ministerie van Justitie, tot een kopje koffie in een koffiebar toe. Met dreiging van boetes en strafrechtelijke vervolging.

Als je dan ooit nog voor een ander medium zou willen werken, dan zou dat medium als geheel op de lijst belanden. De kans dat je nog werk vindt als journalist is dus miniem.

Daarom verwijt ik de journalisten die beslisten op te stappen niks. Ik vraag niemand om zulke grote persoonlijke offers te brengen. Als ze gearresteerd en geslagen worden, kunnen we onze journalisten verdedigen, maar niet als ze op die lijst belanden. Dan is het voorgoed.

Slapende wetten

Er is geen beroepsmogelijkheid? Op jullie website staat te lezen dat jullie naar de rechtbank trekken.

Timtsjenko: Maar evenzeer dat we beseffen dat er geen schijn van kans bestaat dat het besluit van de regering ongedaan wordt gemaakt. Het ministerie is niet eens verplicht de beslissing te motiveren. Het is pure willekeur.

Waarom trokken jullie dan naar de rechtbank?

Timtsjenko: We gebruiken de nagebootste procedures om te begrijpen hoe het Kremlin-systeem werkt. Dat gaat zo: het Kremlin heeft overal zijn mannetjes die voordeel halen uit het ‘verklikken’ van anderen. Bepaalde figuren dicht bij het Kremlin vragen in een brief aan het ministerie van Justitie om een bepaalde naam of organisatie aan de lijst te voegen. Zo kan het ministerie in de rechtbank schermen met die brief.

In de rechtbank zei het ministerie dat ‘een andere overheidsdienst documenten had verstrekt waaruit de buitenlandse financiering van Meduza bleek’. We hebben die documenten nooit mogen inkijken. De verklikker bleek Jevgeni Prigozjin. Dat is de beruchte Russische zakenman en vriend van Poetin die met zijn IT-bedrijven zogenaamde internettrollen aanstuurde om de Amerikaanse presidentsverkiezingen te beïnvloeden.

‘Voorheen wou het Kremlin afschrikken, nu wil het mensenrechtenorganisaties en onafhankelijke media gewoon uitwissen.’

Het lijkt een goed georganiseerde vervolging, in scène gezet met de geijkte procedures. Sommigen noemen dat een ‘imitatiedemocratie’. Alles lijkt volgens de procedures van de parlementaire democratie en de rechtsstaat te verlopen, maar in werkelijkheid zijn het instrumenten van de macht.

Timtsjenko: Het Kremlin noemt het ‘soevereine democratie’, wegens de zogenaamde ‘speciale manier van leven’ van Russen.

Zijn er ook effectieve strafsancties?

Timtsjenko: Voorheen hing het zwaard van Damocles boven de hoofden van de doelwitten, met ‘slechts’ mildere sancties of zwartmaking op de staatstelevisie. Nu is het zwaard aan het vallen. Voorheen wou het Kremlin afschrikken, nu wil het alle mensenrechtenorganisaties en onafhankelijke media gewoon uitwissen.

Eén enkele overtreding, bijvoorbeeld weigeren om de 24 woorden te publiceren, is voor de autoriteiten voldoende om de internettoegang tot Meduza te blokkeren. De boete bedraagt 64.000 euro. Na twee boetes: criminele vervolging met kans op gevangenisstraf. En zo zijn er nog veel slapende wetten die het Kremlin nu wakker maakt.

Slapende wetten?

Timtsjenko: Sinds Rusland in 2014 de Krim annexeerde, heeft het parlement talloze restrictieve wetten gestemd. Over de bescherming van kinderen tegen schadelijke informatie. Journalisten mogen bijvoorbeeld niet schrijven over zelfmoord. De wet tegen ‘lgbt-propaganda’. De wetten tegen zogenaamd extremisme, die het nu gebruikt om Navalny te vervolgen als ‘hoofd van een extremistische organisatie’.

‘Er is geen wet meer, enkel macht die wettigheid nabootst.’

Al die onderwerpen zijn taboe voor journalisten. Er zijn meer dan 90 restrictieve wetten voor de media. Die wetten ‘slapen’: het Kremlin kan ze naar goeddunken inzetten tegen tegenstanders en critici. En dat gebeurt nu. Er is eigenlijk geen wet meer in Rusland, enkel macht die wettigheid nabootst.

Vorig jaar werd de grondwet gewijzigd om Poetin toe te laten tot 2036 aan de macht te blijven. En vervolgens werden de resultaten van een referendum over die grondwetswijziging vervalst.

In zijn boek All The Kremlin’s Men schetst de Russische journalist Michail Zygar een beeld van het Kremlin als een veelheid van spelers die Poetin proberen te beïnvloeden. Wie of wat zit achter de vervolging van de onafhankelijke media?

Timtsjenko: De haviken hebben het overgenomen. De Veiligheidsraad, het ministerie van Defensie, de politie, de inlichtingendienst (FSB). Dat zijn oude en ouderwetse mannen. Ze hebben schrik van informatieverspreiding, en van de politieke bewustwording van Russen. Ze begrijpen niet dat de toekomst al is begonnen.

De Zwarte Ruiters, zoals je die haviken in Gent noemde. Ben je in de ban van de ring?

Timtsjenko: Ik kan ook Game Of Thrones gebruiken. Op een ceremonie waar ik een award in ontvangst mocht nemen, noemde iemand mij eens Ned Stark, het karakter dat in het eerste seizoen onthoofd werd. En vroeg of laat komt er in Rusland ook een Arya Stark (personage in Game of Thrones dat de Night King doodde, red.).

Is het Navalny?

Timtsjenko: Misschien. Hij is een van de moedigste mannen die ik ooit heb ontmoet. Het Kremlin zal alles doen om hem minstens tien jaar in de gevangenis te houden.

Tijdens ons onderzoek in 2017 spraken we talloze jongeren die betrokken waren bij Navalny’s campagne. Het was een periode van ongezien activisme en bewustwording bij jongeren. Maar door de repressie trokken sommigen zich bang terug en werden anderen depressief, omdat zovelen het opgaven. In Gent vertelde je dat je geen offers verwacht van de jonge generatie.

Timtsjenko: De politie wordt almaar brutaler, het systeem vernietigt levens en voert de prijs van protest steeds meer op. Willen jongeren deze tijd van hun leven, in Rusland anno 2021, opofferen aan politiek en journalistiek?

Ik ben tegen elke vorm van propaganda. Niemand kan iemand oproepen om een offer te brengen. Ik wil dat jonge mensen zelf kiezen. Wil je revolutionair zijn, doe maar. Wil je naar West-Europa emigreren, doe maar.

Voor Russische jongeren die toch journalist willen worden, organiseren we zomerscholen in Riga. Dit jaar waren er 150 deelnemers van overal in Rusland. Maar geen tekst in de wereld is een mensenleven waard. Het leven is groter dan journalistiek.

Dat neemt niet weg dat het gevaarlijk is dat ambitieuze jongeren denken dat de mannen van het Kremlin er voor altijd zullen zijn. En dat hen dienen de enige garantie is op een goede job en een goed loon.

Solidariteit uit het Westen

De eeuwige vraag: wat moet de EU doen?

Timtsjenko: Je moet weten dat de Russische regering niks geeft om wat buiten Rusland gebeurt of gezegd wordt. Meer nog, jullie goede wil en solidariteit geeft haar zelfs een wapen tégen ons. Ze is een specialist in nepnieuws en propaganda.

Dat ik aan de UGent een platform kreeg, kunnen zij gebruiken als ‘bewijs’: dat ik niet houd van mijn eigen land, dat ik zo blij ben om in de decadente westerse wereld te vertoeven, enzovoort.

Navalny kreeg van het Europees Parlement de Sakharovprijs voor vrijheid van denken. En Dmitri Moeratov, hoofdredacteur van de krant Novaya Gazeta, de Nobelprijs voor de Vrede.

Timtsjenko: Een mooie erkenning, maar het doet mij denken aan toen Boris Pasternak de Nobelprijs voor Literatuur kreeg. In plaats van trots te zijn, begon de Schrijversbond van de Sovjet-Unie een lastercampagne tegen hem en wilden de autoriteiten hem zijn staatsburgerschap ontnemen.

‘Solidariteit uit het Westen geeft de Russische regering zelfs een wapen tégen ons. Ze is een specialist in nepnieuws en propaganda.’

En de Letse regering? Verwachten jullie iets van haar? De Russische overheid vervolgt een Lets mediabedrijf. Als Lets mediabedrijf moeten jullie aan het Russische ministerie van Justitie financiële informatie overmaken.

Timtsjenko: Dat laatste is inderdaad absurd. Maar regeringen moeten zich niet bezighouden met onafhankelijke media. We kunnen onszelf verdedigen.

Trouwens, dat zou gegarandeerd als een boemerang in ons gezicht terugkeren. Telkens de Letse regering iets doet tegen Russische propaganda voelen wij de wraak. Dan zegt het Kremlin: ‘Zie je wel, Letland ís een vijandige staat en Meduza is daar gevestigd. Dus Meduza zijn buitenlandse agenten.’ De Letse regering geeft het hun op een blaadje. Je moet het hun niet zo makkelijk maken.

Heb je hoop voor de toekomst?

Timtsjenko: Ik zie op dit moment geen perspectief, maar dat is geen reden om ons werk niet te doen. We zullen blijven doen wat journalisten doen, ondanks de restricties, de discriminatie, de stigma’s, de boetes. We gaan door een heel lange winter. We zitten in een val die staat in een val, die weer in een andere val staat.