‘Feministen staan vandaag op de eerste rij van de strijd voor globale democratie’

‘Sociale bewegingen zijn de motor van verandering in de samenleving’, stelt de Franse socioloog Alain Touraine. Maar we hebben vaak te weinig door hoe ook zij veranderen. Vijftien jaar geleden domineerden de andersglobalisten het Latijns-Amerikaanse middenveld met het Wereld Sociaal Forum. Vandaag delen ultraconservatieve krachten er de lakens uit.

Socioloog Geoffrey Pleyers vindt niet dat we in de eerste plaats moeten vragen hoe die ommekeer is kunnen gebeuren, maar wel waarom we die verschuiving niet of veel te laat opgemerkt hebben. Pleyers is verbonden aan de Université Catholique de Louvain (UCL) en de Ecoles des Hautes Etudes en Sciences Sociales in Parijs. Hij bestudeerde sociale bewegingen in Brazilië, Ecuador, Chili en Colombia. Vorig jaar verscheen zijn boek Movimientos Sociales en el siglo XXI, waarin hij de nieuwe uitdagingen en vormen van sociale bewegingen onder de loep neemt.

Hoe zou u het huidige sociale klimaat in Latijns-Amerika omschrijven?

Geoffrey Pleyers: Bij het begin van deze eeuw trad een golf van sociaaldemocratische, progressieve regeringen aan in Latijns-Amerika. Sinds 2014 zien we een forse ruk naar rechts. Dat is geen exclusief Latijns-Amerikaans fenomeen. In 2014 werd hindoenationalist Modi premier in India, in 2016 kwam Trump aan de macht, in de zomer van 2016 versterkte Erdogan zijn macht als reactie op een mislukte staatsgreep in Turkije, werd Duterte verkozen in de Filipijnen, won het Brexit-kamp het referendum en werd in Brazilië presidente Dilma Rousseff afgezet.

Latijns-Amerika maakt deel uit van die globale cyclus en ziet de opkomst van een zeer reactionair rechts, waarvan we dachten dat het niet meer bestond in Latijns-Amerika. Ook de snelheid waarmee het de kop heeft opgestoken, is verbazend. Wij – academici, activisten, journalisten – hebben onvoldoende gezien hoe rechtse, extreem-conservatieve krachten sterker geworden zijn onder die linkse regeringen.

Aan welke krachten denkt u concreet?

Geoffrey Pleyers: Aan de pinksterbeweging, bijvoorbeeld. De pinksterkerken zijn al actief sinds de jaren zeventig, maar ze zijn indrukwekkend versterkt. In Brazilië steunen ze figuren als Bolsonaro, in Colombia hebben ze een bepalende invloed gehad op de neen-stem bij het referendum over het vredesakkoord. Ze zijn actief in Peru, Costa Rica, Guatemala en Argentinië.

Deze neopentecostales winnen zieltjes met hun “Theologie van de Voorspoed”, die helemaal inspeelt op het neoliberale kapitalisme en mensen aanmoedigt om zich politiek te engageren. In Brazilië behoort intussen al ongeveer een kwart van de Brazilianen tot de pinksterbeweging. Deze reactionaire krachten zijn nationaal en zeer lokaal, maar tegelijk worden ze gedragen en beïnvloed door internationale tendensen. Trumps ex-adviseur Steve Bannon heeft nauwe relaties met een van de zonen van Bolsonaro.

Movimento Brasil Livre (MBL) is een goed voorbeeld van het feit dat deze groepen uitstekend gedijen binnen een zeer goed georganiseerde, internationale, ultraliberale stroming. MBL is het product van de New Yorkse denktank Atlas Network en hun netwerk Students for Liberty. Hun nationale beweging in het Braziliaanse Belo Horizonte organiseerde van 2013 tot 2015 cursussen en voordrachten in 156 instituten van het hoger onderwijs over heel Brazilië, om jonge leiders te vormen vanuit een ultraliberalisme dat we ons in Europa niet kunnen voorstellen, van concurrentie van iedereen tegen iedereen.

Uit dit netwerk is MBL ontstaan, een van de krachtigste stemmen voor het afzetten van Dilma Rousseff. Tegelijk werd de rechterlijke macht ondergeschikt gemaakt aan de uitvoerende macht, zowel in Brazilië als in andere landen. Onlangs kwam bijvoorbeeld aan het licht dat rechter Sergio Moro, die nadien minister van Justitie werd onder Bolsonaro, allerlei politiek gemotiveerde manoeuvres heeft opgezet om Rousseff en Lula van corruptie te beschuldigen en om voormalig president Lula in de gevangenis te krijgen, zodat hij niet kon deelnemen aan de verkiezingen.

Hoe komt het dat die stroming zo makkelijk ingang heeft kunnen vinden?

Geoffrey Pleyers: Nepnieuws en de enorme verspreiding ervan via sociale media spelen een belangrijke rol, zowel in Latijns-Amerika als in Europa. Het komt binnen bij mensen die hun wereldbeeld al opgemaakt hebben op basis van andere kanalen. Iedereen gelooft in het fake news dat zijn wereldbeeld bevestigt.

‘Iedereen gelooft in het fake news dat zijn wereldbeeld bevestigt’

Het is opvallend hoe veel van dat nepnieuws te maken heeft met seksualiteit en moraal. Het is een praktijk die afkomstig is uit de VS, maar ook de reactionaire katholieke kerk focuste bij de twee vorige pausen sterk op seksualiteit. Een van de verhalen die in Latijns-Amerika de ronde doen, is dat het homohuwelijk ervoor zorgt dat homoseksuelen de kinderen van heterokoppels komen stelen voor adoptie. Het slaat nergens op, maar heeft wel een impact.

Ook in Roemenië en in andere landen circuleren vergelijkbare fabels. Pastors bestoken hun gelovigen met dit soort onzin via WhatsApp.

Is die impact niet te keren met een duidelijke nadruk op de sociale problemen die mensen écht ervaren?

Geoffrey Pleyers: Voor de realiteit van Latijns-Amerika is ongelijkheid inderdaad een veel belangrijker onderwerp dan morele waarden. Maar net zoals in de rest van de wereld maakt links in Latijns-Amerika een moeilijke tijd door. De linkse, progressieve regeringen in Latijns-Amerika hebben op sociaal vlak belangrijke zaken verwezenlijkt, maar ze hebben het model zelf ongewijzigd gelaten.

Daarbij komt ook dat de lobbykracht van de rechtse ultraliberale stromingen en van het wereldwijde financiële kapitaal erg groot is. Transnationale bedrijven plukken niet alleen de vruchten van een neoliberale politiek, ze geven dat systeem zelf vorm met lobbygroepen die de politiek naar hun hand zetten.

Kan de ecologische beweging voor vernieuwing zorgen?

Geoffrey Pleyers: De ecologische beweging en de bewegingen die opkomen voor het behoud van hun territorium, moeten het opnemen tegen regeringen die democratisch verkozen zijn maar op geen enkele manier openstaan voor alternatieve visies. Hoe kan je het Amazonewoud en de inheemse territoria verdedigen wanneer Bolsonaro’s beleid dagelijks zoveel vernieling stimuleert?

Militarisering en harde repressie leggen mensen het zwijgen op. Alle boerenorganisaties die in Colombia vandaag weerstand bieden tegen mijnbouwprojecten, worden gestigmatiseerd als communisten, terroristen, guerrilleros, wat vervolgens een voorwendsel is om hen te doden. Op dit ogenblik rest die bewegingen niet veel anders dan een defensief front te vormen.

‘Het feminisme, de inheemse beweging en de ecologisten vinden elkaar in hun verzet tegen de economie die gebaseerd is op verwoestende ontginning’

Voor progressieve bewegingen zijn het dus donkere tijden?

Geoffrey Pleyers: Dat klopt, maar tegelijk zijn er aan de basis progressieve en creatieve bewegingen aan de slag, heel concreet en heel dynamisch: de strijd voor lokale autonomie, bewegingen voor een ander onderwijssysteem, tal van initiatieven voor participatieve democratie.

Bij de verkiezingen in Brazilië zagen we meer dan ooit zwarte vrouwen deelnemen aan de campagne. Marielle Franco, gemeenteraadslid van Rio de Janeiro, was zwart, lesbisch en politiek links. Ze werd in maart 2018 vermoord. Iemand als zij heeft in Rio en in heel Brazilië een sterke beweging wakker gemaakt. De feministische bewegingen in Brazilië worden op allerlei manieren bedreigd, maar dat belet hen niet om actief en creatief te blijven.

Lees ook

‘Het zal ons meer doden kosten, maar we kunnen niet anders dan vechten voor vrede’

Eind vorig jaar was ik in Argentinië op een conferentie naar aanleiding van de G20 in Buenos Aires. Daar stelde ik vast dat die feministische strekking in alle sociale bewegingen doorleeft. Er is een feminisering bezig van links in Latijns-Amerika. Dat is een belangrijk politiek gegeven.

Kan je stellen dat de persoonlijke ervaring belangrijker is geworden dan de politieke dimensie?

Geoffrey Pleyers: We zien ook op politiek institutioneel vlak een vernieuwing. Drie stromingen in de sociale bewegingen – het feminisme, de inheemse beweging en de ecologisten – vinden elkaar in hun verzet tegen het extractivisme, de economie die gebaseerd is op vaak verwoestende ontginning. Zij winnen samen aan kracht op het vlak van ideeën, idealen en interne vernieuwing.

In tegenstelling tot vroegere politieke bewegingen gaat het hier heel duidelijk over de praktijk, over concrete ervaringen, meer dan over ideologie of theoretische kaders. Het gaat over lokale autonomie, gemotiveerd door het wantrouwen ten aanzien van de staat, het kapitalistisch model en de consumptiemaatschappij.

In Brazilië heb je de bancadas activistas. Dat zijn jongeren en sociale organisaties die zich willen engageren en akkoorden sluiten met een bepaalde partij, maar zonder zich daarom daarmee te identificeren. Tijdens de verkiezingscampagne van Bolsonaro kwamen tienduizenden op straat in de beweging ele não (hij niet), tegen Bolsonaro.

Er is hoop, er is vernieuwing, er is de nieuwe technologie die nieuwe kansen biedt. Er is een beweging werkzaam waarvan je de impact op de langere termijn moet zien en die zich al enkele decennia aan het voorbereiden is.

‘Extreemrechts groepeert zich internationaal. Het is de hoogste tijd voor progressieve bewegingen om zich ook beter en efficiënter te organiseren’

Ideeën alleen veranderen de wereld niet. U verwijst in uw boek naar de ultraliberaal Von Hayek, die tal van concrete initiatieven uitwerkte, terwijl links over het algemeen te theoretisch blijft.

Geoffrey Pleyers: Ideeën alleen volstaan inderdaad niet. Je moet netwerken opbouwen, mechanismen in het leven roepen en middelen zoeken om die ideeën uit te werken en toe te passen. De feministische beweging is een globale beweging, net als de ecologisten. Maar ook de pinksterkerken en de conservatieve bewegingen zijn globale bewegingen.

Opmerkelijk vandaag is wel dat de populisten van extreemrechts zich profileren als tegenstanders van de elite, ook in Europa. De vraag is dan: hoeveel macht kan een intellectuele, kritische beweging die de democratie verdedigt nog hebben tegenover deze rechtse populisten?

Ik ben ook onder de indruk van de snelheid van de initiatieven van de reactionaire bewegingen. Hoe is het mogelijk dat een slogan die succesvol is in Peru, in een minimum aan tijd ook in Brazilië circuleert, dan in Argentinië en vervolgens in Roemenië? Het gaat om een netwerk dat heel goed georganiseerd is, heel veel middelen ter beschikking heeft en een heel goede marketing hanteert.

Voor de progressieven is dat een probleem dat verder gaat dan het organisatorische. Het is ook een ethische kwestie: ze willen niet dezelfde wapens gebruiken als extreem rechts om mensen te overtuigen. Wanneer ik lesgeef aan mijn studenten, wil ik dat zij kritische zin ontwikkelen en zelf hun mening vormen. Vanuit dit hoger onderwijs kan een teken van hoop komen. Maar kritische burgers vormen vraagt tijd. De democratie is een permanente uitdaging.

Wat behoedt de nieuwe activisten voor cynisme?

Geoffrey Pleyers: Als ik aan de feministische bewegingen denk: wat hen gaande houdt, is enerzijds de interne kracht van de beweging zelf, de kracht van de interpersoonlijke relaties.

Een andere component is hun visie op de wereld. Het is duidelijk tegen welke krachten ze weerstand bieden: overheersing en onderdrukking, in de vorm van neoliberalisme, racisme of seksisme. In veel bewegingen merk je een cosmovision, een wereldbeeld dat meer diepgang heeft dan tien of vijftien jaar geleden. Ze hebben alternatieve perspectieven voor ogen, zowel op interpersoonlijk vlak als vanuit globaal perspectief. Je ziet gelijkaardige fenomenen vandaag wereldwijd en in die zin is hun strijd internationaal.

Ik ben ervan overtuigd dat de Braziliaanse feministen vandaag op de eerste rij staan in een globale strijd voor democratie. Wat in Brazilië gebeurt, heeft ook een impact op ons vandaag. Extreemrechts groepeert zich internationaal, met ontmoetingen in Milaan, Portugal, Brussel en elders in Europa. Ook de rechts-conservatieve katholieke kerk wint aan kracht en gaat in tegen paus Franciscus. Het is de hoogste tijd voor progressieve bewegingen om zich ook beter en efficiënter internationaal te organiseren.

Dit artikel werd geschreven voor het herfstnummer van MO*magazine. Voor slechts €28 kan u hier een jaarabonnement nemen!