Erika Fatland: ‘Mensen missen veiligheid, voorspelbaarheid en de egalitaire samenleving’

Rusland is opnieuw de vijand van “het vrije Westen”, net zoals de Sovjet-Unie dat een halve eeuw geweest is. Maar wat weten we eigenlijk over de rafelranden van dat Russische Rijk? MO* sprak met de Noorse auteur Erika Fatland over de noordelijke Kaukasus en Centraal-Azië. Over de nostalgie naar de Sovjet-Unie, de autoritaire verleiding en het langzame helen van wonden. Aanleiding: haar boek Sovjetistan en haar optreden op het komende Passa Porta Festival.

  • © Gie Goris © Gie Goris
  • CC Gie Goris Het standbeeld voor de Kirgieze volksheld Manas in Bisjkek, hoofdstad van Kirgizstan CC Gie Goris
  • CC Gie Goris Een Oeigoerse moskee in Karakol, Kirgizstan CC Gie Goris
  • CC Gie Goris Nabij Osj, de stad in de Kirgieze Fergana vallei waar etnische conflicten tussen Kirgiezen en Oezbeken geregeld voorkomen CC Gie Goris
  • CC Gie Goris Een massameeting in Asjgabad, Turkmenistan. CC Gie Goris

Schrijvers doen er alles aan om boeiende en relevante boeken te schrijven. Voor de Noorse Erika Fatland betekent dat met name lange en veeleisende reizen maken: naar de noordelijke Kaukasus voor haar eerste boek, door de vijf Centraal-Aziatische republieken voor het pas gepubliceerde Sovjetistan en van Noord-Korea tot het noorden van Noorwegen voor het volgende boek. De Nederlandse uitgever van Fatland wordt daar zo lyrisch over, dat hij het boek letterlijk versmacht in zijn omhelzing.

Van 24 tot 26 maart wordt Brussel ingenomen door schrijvers en liefhebbers van literatuur. Het Passa Porta Festival zet meer dan honderd schrijvers op podia in cultuurcentra, theaters, bibliotheken, cafés… Ik citeer zijn onzin hieronder enkel om u ervoor te waarschuwen dat het boek véél beter en eerlijker is dan de hype die de uitgever erover probeert te creëren. ‘In haar boek Sovjetistan neemt de jonge avonturier de lezer mee op een reis die zelfs de meest doorgewinterde globetrotter nooit heeft gemaakt’, roept de achtercover. Hallo, Erika Fatland?

De auteur pleit onschuldig als ik haar er op aanspreek: ze wordt niet geconsulteerd over wat er op de cover van de vertalingen van haar boek staat. Wat vertalingen betreft: er komt een Russische vertaling, wat haar verbaast gezien de niet zo vriendelijke behandeling van de Russische houding jegens Centraal-Azië. En even leek het alsof er ook een Chinese vertaling zou komen, maar dat kon alleen als de auteur wat aanpassingen zou doen. Welke? ‘De geopolitieke benadering stoort nogal’, was het enigmatische antwoord dat ze kreeg.

Erika Fatland kwam in de Kaukasus en in Centraal-Azië terecht omdat ze ‘nieuwsgierig was naar Verweggistan’, een term die in Noorwegen blijkbaar even goed gekend is als in Vlaanderen. Die nieuwsgierigheid ontstond door een reeks toevalligheden.

‘Erika Fatland kwam in de Kaukasus en in Centraal-Azië terecht omdat ze “nieuwsgierig was naar Verweggistan”’

Fatland ging een jaar naar de middelbare school in Finland en leerde toen voor het eerst Rusland kennen op een schoolreis. De combinatie van brutale onverschilligheid en warme gastvrijheid, herkenbare cultuur (in de noordelijke regio Sint-Petersburg) en stedelijk verval wekten haar interesse in een wereld die zo dichtbij begon maar zo anders was, en bleef doorlopen tot aan de Kaukasus en over de steppen en toendra’s tot aan de Chinese grens.

Ze ging gaandeweg beseffen dat Rusland, en meer nog de voormalige Sovjet-Unie, bestond uit mensen van heel verschillende etnische en nationale achtergronden. Uiteindelijk bracht de queeste haar in Centraal-Azië, de regio die vanaf de 18de eeuw toegevoegd werd aan het Russische rijk maar die daarbinnen historisch en cultureel het meest verschilde van Rusland. Erika Fatland: Centraal-Azië had geen staten, geen grenzen, geen scholen, geen gezondheidszorg, de meeste mensen leefden er als nomaden, het waren moslims in plaats van christenen. Toen Rusland omgevormd werd tot de Sovjet-Unie en de integratie van Centraal-Azië volledig was, werden deze mensen en gemeenschappen tegen hoge snelheid de moderniteit in gegooid. En nu zijn het al meer dan een kwarteeuw onafhankelijke natiestaten. Ik wou weten wat die evolutie met de regio en de mensen gedaan heeft.

CC Gie Goris

Nabij Osj, de stad in de Kirgieze Fergana vallei waar etnische conflicten tussen Kirgiezen en Oezbeken geregeld voorkomen

Maar voor Centraal-Azië, kwam de Kaukasus. Die regio sprak tot haar verbeelding, al was het maar omdat de Noorse Nobelprijswinnaar Literatuur, Knut Hamsun, er het boek Wonderland geschreven had. Maar het was uiteindelijk het gijzelingsdrama in Beslan, Noord-Ossetië, dat haar naar de Kaukasus trol.

Erika Fatland: Beslan is een kleine stad met 35.000 inwoners. Dat betekent dat zowat iedereen op een of andere manier getroffen werd door het bloedbad in 2004. Ik wou weten wat er met die mensen gebeurd was nadat alle journalisten weer vertrokken waren. Maar ik wist niet meer over de regio dan wat ik in de nieuwsberichten over het gijzelingsdrama gelezen had. Aangezien Beslan niet in Tsjetsjenië ligt, dacht ik dat het veilig was, maar ik leerde al snel dat Beslan deel uitmaakte van de veiligheidsregio voor de Russen.

‘Telkens ik iemand vroeg of de tijd een beetje de wonden heelde, was het antwoord neen: alles leek met het verstrijken van de tijd alleen maar erger te worden.’

Ik had dus een jaar nodig om een visum te krijgen, ik moest 24 uur op 24 met bodyguards werken… Maar ik slaagde er in 2007 wel in drie maanden in Beslan te verblijven, rond de periode van de derde verjaardag van de slachting. Die herdenking duurde, net als de gijzeling, drie dagen. Dat waren emotioneel uitputtende dagen voor iedereen. En telkens ik iemand vroeg of de tijd een beetje de wonden heelde, was het antwoord neen: alles leek met het verstrijken van de tijd alleen maar erger te worden. Een van de redenen daarvoor was het gevoel dat niemand nog gaf om hun lijden en open wonden: de internationale pers was weg, de overheid gaf geen teken van leven, niemand.

En het ergste van alles waren de talloze interne conflicten in het stadje. Familieleden van slachtoffers verweten de overlevenden en de leerkrachten dat ze de gijzeling hadden moeten voorkomen, anderen verweten de moeders die elke dag naar het kerkhof gingen dat ze overdreven, terwijl degenen die opnieuw aan het werk gegaan waren het verwijt kregen dat ze het allemaal te licht opvatten. De families van slachtoffers kregen compensatie van de overheid, donaties van rijke Russen en kansen voor de overblijvende kinderen om zowat overal ter wereld te gaan studeren. Dat maakte de inwoners die géén directe slachtoffers hadden jaloers. Het was echt een heel duistere plek in 2007.

Is daar tien jaar later verandering in gekomen?

Erika Fatland: Ik ben daar voor het laatst geweest in 2010 en zag heel kleine tekenen van vooruitgang voor sommigen. Een vrouw die haar haar opnieuw geverfd had, bijvoorbeeld. Maar het was allemaal heel miniem. Er is ook nog altijd geen ernstig onderzoek geweest naar het drama door de Russische staat, die zich ook nog altijd niet verontschuldigd heeft. Het resultaat is dat er stilaan meer mensen zijn die de regering schuldig achten aan het drama dan de terroristen. Bij een recente herdenking waren er enkele moeders die anti-Poetin T-shirts droegen. Zij werden gearresteerd en kregen geldboetes.

Biedt Beslan eigenlijk een goede bril om te kijken naar de verhouding tussen de Kaukasische bevolking en de machthebbers in Moskou, of vertekent het trauma daar de werkelijkheid zo dat je van geen algemene conclusies kan spreken?

Erika Fatland: Noord-Ossetië, een christelijke republiek, is traditioneel de meest Moskougezinde regio in de Kaukasus. Ook een jaar na het drama bleven de mensen hun hoop stellen in Moskou. Een groep Moeders van Beslan mocht bij die eerste verjaardag Poetin gaan bezoeken, en dat was een bevredigend contact. Zij geloofden dat hij hen zou helpen. Maar toen er achteraf niets gebeurde, stortte hun hele wereld en hoop definitief in. Daarmee verloor de regering haar beste en wellicht laatste supporters in de Kaukasus.

Sovjetistan gaat over de Centraal-Aziatische rafelranden van de vroegere Sovjet-Unie. U schreef het als een reisverhaal, een soort ontdekkingsreis zelfs. Is dat geen al te voor de hand liggende en clichématige keuze? Want op die manier plaatst u de regio meteen in een exotische en ongeciviliseerde hoek van de verbeelding, waar hij al stond sinds de jaren van de Russische annexatie in de 18de en 19de eeuw.

‘Je zou denken dat het onmogelijk is om in de 21ste eeuw nog een ontdekkingsreis te maken. Maar als je de steden verlaat en op zoek gaat naar de echt onbetreden paden, is er -zeker in Centraal-Azië- nog veel te ontdekken.’

Erika Fatland: Ik laat dat lezers op die manier de regio samen met mij ontdekken. Het is ook een genre dat toelaat om achtergrondinformatie te vermengen met reisverhalen en persoonlijke ervaringen. Een boek moet tenslotte aangenaam lezen. En je zou denken dat het onmogelijk is om in de 21ste eeuw nog een ontdekkingsreis te maken. Na mijn tocht door India als Lonely Planet rugzaktoerist twijfelde ik daar zeker aan. Maar als je de steden verlaat en op zoek gaat naar de echt onbetreden paden, is er -zeker in Centraal-Azië- nog veel te ontdekken.

Maar als u naar Oezbekistan gaat, reist u naar Khiva, Boechara en Samarkand. Precies de route die de Lonely Planet zou aanraden.

Erika Fatland: Voor Oezbekistan leek het mij onmisbaar om deze steden aan te doen, omdat ze in feite de enige fysieke restanten van het verleden zijn in de regio. Ze boden me ook een uitstekende manier om over het verleden van de khanaten te schrijven en over de manier waarop ze tot Rusland gingen behoren. Maar voor het boek ben ik heus wel van de platgetreden paden afgeweken. Ik ben in Oezbekistan trouwens ook naar het Aralmeer geweest, onder andere. Maar in Oezbekistan is de staatscontrole zo groot en alomtegenwoordig, dat een te avontuurlijke aanpak niet alleen mezelf in gevaar zou brengen, maar ook iedereen die ik zou interviewen.

CC Gie Goris

Een massameeting in Asjgabad, Turkmenistan.

Dat laatste geldt toch ook voor Turkmenistan en Kazachstan?

Erika Fatland: Het is inderdaad bijna onmogelijk om als onafhankelijke reporter te werken in Centraal-Azië. Je krijgt geen journalistenvisum en je kan nauwelijks interviews doen. Anderzijds is het zelfs in Turkmenistan mogelijk om zonder officiële gidsen afgelegen dorpen te bezoeken. En bijna overal in de regio -behalve op het platteland in Turkmenistan- spreken mensen nog Russisch, dus dat maakt contact wel makkelijker.

We spreken vaak over Centraal-Azië in veralgemenende termen, maar de vijf republieken verschillen onderling ook in geschiedenis, cultuur, economie en tot op zekere hoogte ook politiek.

Erika Fatland: De landen in de regio delen wel hun Sovjetverleden, dat nog altijd zwaar doorweegt in het huidige bestuur -zie het alomtegenwoordige autoritaire bestuur. De president van Kazachstan, Nazarbaev- werd nog aangesteld door Gorbatsjov. Daar werd nu onlangs de hoofdredacteur van het laatste onafhankelijke dagblad in de gevangenis gestopt.

‘Oezbekistan en Turkmenistan behoren tot de meest autoritaire én corrupte landen van de wereld, en dat veranderde niet door de dood van Islam Karimov.’

Oezbekistan en Turkmenistan behoren tot de meest autoritaire én corrupte landen van de wereld, en dat veranderde niet door de dood van Islam Karimov, de historische dictator van Oezbekistan. Er zijn inderdaad grote economische verschillen tussen Kazachstan dat rijk werd door zijn fossiele energie en Tadzjikistan en Kirgizstan die afhankelijk werden van migrantenarbeid.

De lage olie- en gasprijzen slaan echter een gat in Kazachstans groei, terwijl Tadzjikistan en Kirgizstan nog verder verarmen nu hun migranten in Rusland hun werk verliezen als gevolg van de slabakkende economie daar. Rusland blijf dominant in politiek en cultureel opzicht, intussen is China in toenemende mate economisch actief in de regio. Op de markt is alles wat je koopt Made in China. Maar de Chinezen bouwen ook wegen en energie-infrastructuur.

CC Gie Goris

Een Oeigoerse moskee in Karakol, Kirgizstan

Volgens de politieke leiders worden alle Stans bedreigd door de militante, politieke islam.

Erika Fatland: Dat is inderdaad wat de vijf regimes het meest verbindt: hun angst voor islamisme. In Turkmenistan is het alleen toegelaten te bidden in officiële moskeeën, in Tadzjikistan zijn er strikte wetten om de lengte van de baard van mannen te reguleren, in Oezbekistan worden vrouwen die nikab dragen zeker gearresteerd.

Deze angst heeft zijn oorsprong in de Afghaanse oorlog van de jaren 1980, toen jonge Centraal-Aziaten aan de kant van de moedjahedien tegen het Sovjetleger gingen vechten en een heel andere islam leerden kennen dan ze gewoon waren onder Sovjetbestuur. Op dit moment is er geen echt sterke, grote beweging meer, al zijn er ook best wat jongeren naar Syrië vertrokken, maar dat geldt natuurlijk ook voor België en Noorwegen. Er worden nogal wat moskeeën gebouwd en gesponsord met geld uit Qatar, en dat valt samen met een groeiende invloed van Arabische islamcultuur. Zelfs in Kirgizstan zie je steeds meer vrouwen in chador.

‘Wat de vijf regimes het meest verbindt: hun angst voor islamisme. In Turkmenistan is het alleen toegelaten te bidden in officiële moskeeën, in Tadzjikistan zijn er strikte wetten om de lengte van de baard van mannen te reguleren, in Oezbekistan worden vrouwen die nikab dragen zeker gearresteerd.’

Zijn de Centraal-Aziatische jihadi’s, die zich ophielden in de Pakistaanse tribale regio’s en in Afghanistan, bezig met een terugkeer naar de landen van oorsprong -met name Oezbekistan en Tadzjikistan?

Erika Fatland: Tadzjikistan heeft een lange grens met Afghanistan, en de aanwezigheid van de Taliban langs die grens is groter dan ooit. Het is overigens niet alleen belangrijk voor Tadzjikistan, maar ook voor Rusland om die grens te controleren. In het Tadzjiekse Pamirgebergte heb je bovendien ook een afscheidingsbeweging die momenteel niet zo actief is, maar altijd opnieuw de kop kan opsteken. En dan zijn er de etnische conflicten, met name tussen Kirgiezen en Oezbeken. Anderzijds zijn deze landen er wel in geslaagd om al een kwarteeuw een relatief grote stabiliteit te behouden. Dat is ook niet niks.

Het verschil tussen de Tadzjiekse en Afghaanse Pamir is erg groot. Aan de Tadzjiekse kant zijn er wegen, scholen, is er elektriciteit en hebben vrouwen rechten en bewegingsvrijheid. Aan de andere kant is daarvan niet veel te merken, al zijn de Ismaëlische moslims er zeker niet zo streng in de leer als de Taliban. Koesteren de Tadzjieken die Sovjeterfenis?

Erika Fatland: Overal in Centraal-Azië, behalve in Turkmenistan, missen de mensen de Sovjet-Unie. Zelfs in Moinak, een vroeger vissersdorp aan het Aralmeer, ook al was het meer en hun hele levenswijze verdwenen door de ondoordachte agro-industriële politiek van de Sovjets.

Mensen missen de veiligheid en voorspelbaarheid, maar ook de meer egalitaire samenleving. Je hoort dan ook bijna nooit kwaadspreken over de Sovjet-Unie. De grotere vrijheid levert de meeste mensen ook weinig op, want ze hebben toch geen geld om bijvoorbeeld te reizen of andere keuzes te maken.

Zelfs in Kirgizstan, waar de politieke vrijheid en de democratie het grootst zijn, verlangt men terug naar de Sovjettijden -vooral vanwege de huidige armoede. Anderzijds gebruiken Centraal-Aziaten hun huidige vrijheid van spreken wel degelijk, ook in Turkmenistan. Het is niet omdat mensen onder dictaturen leven, dat ze stom zijn.

Hoe verhoudt die nostalgie zich tot de stelling dat Centraal-Azië in feite gekoloniseerd werd door Rusland en de Sovjet-Unie?

‘Je hoort bijna nooit kwaadspreken over de Sovjet-Unie. De grotere vrijheid levert de meeste mensen ook weinig op, want ze hebben toch geen geld om te reizen of andere keuzes te maken.’

Erika Fatland: De annexatie van de Centraal-Aziatische ruimte was wel degelijk een kolonisering onder de tsaren. De bedoeling was de rijkdommen van de regio’s te gebruiken voor de opbouw van het centrale rijk, maar men liet de mensen wel hun eigen leven leiden. Toen Rusland getransformeerd werd in de Sovjet-Unie veranderde alles, ook al bleef de extractie van rijkdom wel behouden.

Wat vooral veranderde, was het feit dat de politiek alle terreinen van het leven ging overheersen: nomaden moesten zich vestigen op collectieve boerderijen, iedereen moest naar school, een moderne infrastructuur werd opgebouwd -met enorme ecologische destructie tot gevolg vaak. Het verhaal heeft positieve en negatieve kanten, maar mensen herinneren zich vandaag vooral de goede zaken van vroeger.

Er was tussen de jaren 1950 en 1990 ook nauwelijks sprake van een onafhankelijkheidsbeweging in Centraal-Azië. In 1991 werd er nog een referendum georganiseerd in Turkmenistan over de vraag of de Sovjetrepubliek onafhankelijk moest worden. 99 procent van de kiezers stemde tegen onafhankelijkheid. Nu weten we dat de uitslagen van referenda in Turkmenistan met een grote korrel zout genomen moeten worden, maar het is toch indicatief.

CC Gie Goris

Het standbeeld voor de Kirgieze volksheld Manas in Bisjkek, hoofdstad van Kirgizstan

Toch kwam de onafhankelijkheid er. En sindsdien zijn al die republieken heel actief bezig met het opbouwen van een nationale identiteit. Lukt dat een beetje?

Erika Fatland: Misschien nog het meest in Turkmenistan, waar de staat de middelen en de controle had om de ideeën van de inwoners te beïnvloeden. De trots op het Turkmeen-zijn vervangt daar dan ook de Sovjetnostalgie van de andere republieken. In de andere republieken is de etnische diversiteit zo groot dat het moeilijker is één identiteit op te bouwen. In de Pamirs voelen mensen zich eerder Pamir dan burger van Tadzjikistan, bijvoorbeeld. In Kazachstan is er hard gewerkt aan een gemeenschappelijke identiteit op basis van etnische diversiteit, maar hoe goed dat werkt, is nog de vraag. In Kirgizstan vind je een heel sterk Kirgizisch nationalisme onder de etnische Kirgiezen, maar dat verdeelt de natie, aangezien de Oezbeken zich daar niet in herkennen.

Sovjetistan. Een reis door Turkmenistan, Kazachstan, Tadzjikistan, Kirgizstan en Oezbekistan door Erika Fatland is uitgegeven door De Geus. blzn. ISBN 978 90 445 3799 4

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.