Bas Heijne: ‘Progressieven, schuif je eigen waarheden niet meer als vanzelfsprekend naar voren’

In zijn jongste boek bundelt de Nederlandse schrijver en essayist Bas Heijne diepgravende gesprekken met gezaghebbende denkers. Daarin spit hij de grote verhalen van onze tijd boven en waardevolle inzichten over onze kleine, diepmenselijke drijfveren. Een gesprek over corona, het belang van feiten, identiteit en onze zoektocht naar menselijk contact.

Geïnspireerd door zijn laatste boek had ik mijn bureau willen ontvluchten om Bas Heijne in zijn thuishaven Amsterdam in levenden lijve te spreken. ‘Nederlands beste tijdgeestfluisteraar’ pleit immers voor écht contact met wat buiten onszelf ligt. Hij heeft er zelfs een term voor: resonantie. Fysiek contact tussen de Lage Landen is door corona vooralsnog onmogelijk, en dus vond ons gesprek plaats via videoverbinding.

In Leugen & Waarheid: In gesprek over de grote kwesties van onze tijd bundelt Heijne zeventien gesprekken met internationaal bekende denkers, schrijvers, journalisten en wetenschappers. Als een rode draad door het boek loopt onder meer hoe de nieuwe digitale werkelijkheid een surrogaat wordt voor het echte leven. Hierdoor gaat ‘iets ongrijpbaar en dierbaar’ verloren.

Dat bracht ook de coronacrisis eens te meer aan de oppervlakte. We raakten noodgedwongen nog meer op onszelf gericht. Toch was deze ontwikkeling al lang daarvoor begonnen, legt Heijne uit.

‘Politieke leiders en grote technologiebedrijven, zoals Google en Facebook, hebben ons doen geloven dat ieder individu controle kan uitoefenen met een druk op een knop. Een mooie illustratie daarvan was de ‘Person of the Year’-cover van TIME magazine in 2006: “Jij. Jij controleert het informatietijdperk.” Vijftien jaar later is dat een bedrog gebleken, we zijn eerder een speelbal in het informatietijdperk geworden.’

‘We zijn een speelbal in het informatietijdperk geworden.’

Vandaag geloven we nog steeds dat we almachtig zijn en invloed kunnen uitoefenen. Maar juist doordat we steeds meer in een digitale werkelijkheid leven, lijkt dat almaar minder goed te lukken in de echte wereld. Gevoelens van almacht en onmacht wisselen elkaar af. Hoe komt dat?

Gekluisterd aan onze schermen

Samen met Olivia Laing ging Heijne op zoek naar een verklaring. In haar boek The Lonely City onderzocht de Britse schrijfster hoe technologiebedrijven ons als het ware gevangenzetten achter schermen, in plaats van hun belofte – dat technologie ons dichter bij elkaar zou brengen – waar te maken.

‘In onze tijd verlangen we constant naar aandacht, maar we zijn doodsbang voor echt contact’, parafraseert Heijne de schrijfster in een haarscherpe observatie.

En toch hunkeren we naar dat echt contact. ‘Waarom zouden we anders nog bioscopen bezoeken in het Netflixtijdperk?’, werpt Heijne op. ‘Omdat het een fijne uitstap is, omdat we dan samen zijn. En juist door de lockdown zijn we ons ervan bewust geworden dat we te veel aan onze schermen gekluisterd zitten.’

‘Hoe moeilijker we onze affectie kunnen tonen, hoe meer we gaan waarderen wat vroeger vanzelfsprekend was. Ik voorspel een toeloop op musea, bioscopen, liveconcerten en cafés. Het draait allemaal om hetzelfde: de behoefte aan resonantie in onze relatie met de wereld rondom ons. En resonantie kun je niet reduceren tot een druk op de knop. Iemand recht in de ogen kijken of aanraken is nog iets anders dan een hartje op Facebook.’

‘Deze behoefte leek tijdens de eerste lockdown even minder belangrijk dan het redden van mensenlevens op intensievezorgafdelingen. Maar ondertussen gaat het debat ook over de levens van mensen die niet gered moeten worden, maar die wel verschralen.’

In dat verband is de cultuursector een goed voorbeeld. Voor Olivia Laing is resonantie verbonden met kunst. Dat is volgens de schrijfster ‘het hoogste waartoe de mens in staat is’. Resonantie vindt plaats vanaf het moment waarop iemand beslist kunst te maken, tot het moment waarop iemand de creatie beleeft.

‘Door de lockdown zijn we ons ervan bewust geworden dat we te veel aan onze schermen gekluisterd zitten.’

Door de lockdown is net de cultuursector hard getroffen. In steunmaatregelen van de overheid onthulden wij wat wij als samenleving als essentieel beschouwen. De cultuursector was daar lange tijd niet bij.

Toch begint bij velen het belang van kunst en cultuur stilaan door te sijpelen.

Wetenschappelijk racisme

‘Alle interviews in Leugen & Waarheid gaan over kantelende verhalen’, zegt Bas Heijne. ‘Over hoe onze blik op de werkelijkheid, de geschiedenis, de wetenschap, onze planeet, ons politieke systeem, de genderrollen aan het verschuiven is. En over de strijd die daarmee gepaard gaat.’

‘Uit conservatieve hoek is er de verharding, de verwerping van verandering, die steevast als te radicaal en oneigenlijk wordt voorgesteld. Zwarte Piet moet blijven. Mannen zijn mannen en vrouwen zijn vrouwen. Uit linkse hoek komt het pleidooi om de verhalen te vervangen door iets radicaal anders. Ook zij gaan soms hard tekeer. Kijk naar hoe J.K. Rowling (schrijfster van o.a. de Harry Potterboeken, red.), wordt aangepakt wegens haar opmerkingen over transgender personen.’

Onze nationale identiteit, en het racismedebat dat daaruit volgt, is een van de heetste strijdtonelen. De Britse wetenschapsjournalist Angela Saini vertelt in Heijnes boek dat hedendaags racisme een gevoel is dat we meekrijgen in onze opvoeding, door de vooroordelen in onze directe omgeving. In de natie als onveranderlijke entiteit van culturele eigenheid gelooft ze niet echt, ze reduceert de natie tot een territorium en gedeelde verhalen.

‘Nationale identiteit is inderdaad slechts een constructie’, meent ook Heijne. ‘Maar dat betekent niet dat die verhalen niet reëel zijn. De Franse sociologe Nathalie Heinich verzet zich tegen de linkse tendens om nationale identiteit overbodig te verklaren, omdat het een constructie is. Geld is ook een constructie, want waarom zou jij iets aan mij geven als ik jou een papiertje geef?’

‘Heinich verzet zich evengoed tegen conservatieve nationalisten die denken dat nationale identiteit van nature vaststaat. Als het een constructie is, kun je ze aanpassen. Neem nu het huwelijk. Je kunt samen het verhaal veranderen van wat het huwelijk is. Je kunt het openstellen voor twee personen van hetzelfde geslacht.’

‘Of neem immigratie en globalisering. Die kun je ook onderdeel maken van wie wij zijn. In 1950 was het verhaal van wat een Belg is totaal anders dan vandaag. Je kunt niet meer zeggen: we zijn alleen Belgen. Maar je kunt je er evenmin van afmaken door te zeggen dat identiteit niet bestaat en we gewoon allemaal mensen zijn. Aan zulke slogans heb je niks wanneer je de werkelijkheid onder ogen probeert te zien.’

‘Hoe mensen zichzelf zien, komt onder druk te staan als ze zich ervan bewust worden dat ze gezien worden door anderen, of omdat ze zichzelf beginnen te vergelijken. Dat leidt soms tot een identiteitscrisis bij individuen, maar ook bij landen en culturen.’

‘Wetenschap wordt vaak gemobiliseerd om de status quo te rationaliseren. Dat is de oorsprong van veel wetenschappelijk racisme.’

De Britse wetenschapsjournalist Angela Saini zoekt daar de basis voor het zogenaamde ‘wetenschappelijke racisme’. ‘Als mensen het gevoel hebben dat ze door immigratie hun vertrouwde wereld niet meer herkennen, gaan sommigen hun onbehagen en vooroordelen rationaliseren of een wetenschappelijke basis geven’, zegt Heijne.

De Amerikaanse historica Jill Lepore zegt bijvoorbeeld over haar boek Deze waarheden: een geschiedenis van de Verenigde Staten dat de opstellers van de eerste Amerikaanse grondwet geconfronteerd werden met een contradictie: ze geloofden echt in de verlichtingsgedachte van vrijheid en gelijkheid, maar tegelijk maakten ze mensen tot slaaf. Dus gingen ze de slavernij rationaliseren en inpassen in het ideaal, met theorieën over waarom tot slaaf gemaakte mensen geen volwaardige mensen waren.

Heijne: ‘Ook vandaag wordt wetenschap gemobiliseerd om de status quo te rationaliseren. Dat is de oorsprong van veel wetenschappelijk racisme. In het algemeen hebben mensen de neiging hun emoties te rechtvaardigen met ‘feiten’ en ‘wetenschap’. Niet als kritisch tegengewicht, maar louter ter bevestiging van die emoties.’

Kwetsbaarheid als nieuwe politieke cultuur

In de politiek en de media wordt de juistheid van een beleidskeuze vaak met wetenschappelijke stelligheid afgekondigd. Maar precies dat draagt bij tot een vertrouwenscrisis. Want als je er ook maar een klein beetje van afwijkt, ben je de grootste verrader. Als je daarentegen ruimte laat voor onzekerheid, geef je burgers het gevoel dat je samen met hen zoekende bent.

Heijne: ‘De Duits-Franse schrijfster Géraldine Schwarz zegt dat we sterker worden als we bijvoorbeeld de zwarte bladzijden van de geschiedenis onder ogen zien. Dat geeft ons juist méér zelfvertrouwen in plaats van minder. Wanneer je je onzekerheden openlijk laat zien, of de vragen open stelt, kun je misschien dat vertrouwen terugwinnen.’

‘Er bestaat zelfs onderzoek over’, gaat Heijne verder. ‘Als je toegeeft dat er nog leemtes zijn in je kennis, worden mensen misschien wel onzeker over de boodschap maar niet over de boodschapper. Ze gaan die juist méér vertrouwen. Politici zouden het vertrouwen van de meerderheid niet verliezen én zouden misschien zelfs het vertrouwen van sceptici winnen.’

‘Als mensen hunkeren naar zekerheden maakt de openlijk twijfelende politicus weinig kans.’

Maar dat is niet de tendens van de laatste decennia, zegt Heijne. ‘Als mensen hunkeren naar zekerheden maakt de openlijk twijfelende politicus weinig kans. Want hoe wantrouwiger mensen zijn, hoe stelliger de wetenschap en politiek op zoek gaan naar vaste antwoorden. Het vraagt moed om die vicieuze cirkel te doorbreken. Openheid moet worden bevochten.’

Een sociaal totaalfeit

Ook als journalisten denken we dat lezers ons alleen vertrouwen als we stellig beweren dat we dé waarheid hebben gevonden. Maar hoe kunnen wij de rol van toeval een plaats geven? Misschien door niet krampachtig te zoeken naar grote verklaringen, maar door kleine mensenlevens te beschrijven die veel betekenen?

De Franse historicus Ivan Jablonka noemt zulke levens een ‘fait social total’. Niet zomaar humaninterestverhalen, maar levensverhalen die tekenend zijn voor een tijdperk.

‘Zijn boek Laetitia is een meesterwerk waarin “het vergeten Frankrijk”, de witte onderklasse die zich nu laat gelden in de gelehesjesbeweging, tot leven komt’, zegt Heijne. ‘Een waargebeurd verhaal dat hij op literaire wijze neerschreef. Over een vrouwenleven dat door onophoudelijk geweld van mannen wordt vernietigd en waarmee hij mee gestalte gaf aan de MeToo-beweging in Frankrijk.’

‘Een mengeling van afstand en empathie, van emotie en beschouwing stelt mij in staat hun verloren levens een historische dimensie te geven’, zegt Jablonka tegen Heijne.

Heijne: ‘Als jood van wie de grootouders vernietigd werden, is Jablonka niet naïef. Met ingebouwde scepsis behoedt hij zich voor een al te rooskleurig mensbeeld. Maar hij gelooft wel in de mogelijkheid om de wereld beter te maken. Dat doe ik ook. Het is mijn diepste overtuiging dat niets verandert zonder dat er eerst een bewustzijnsverandering aan voorafgaat, een andere kijk op dezelfde realiteit. En opkomen voor een bepaalde groep mensen zal nooit effectief zijn als we niet eerst die mensen écht zien.’

Heijnes boeken maken je bewust van je plaats middenin de geschiedenis. Alsof je plots de luxe krijgt om terug te kijken op het heden.

Ook Heijne slaagt er in om de grote verhalen van onze tijd boven te spitten, en ons tegelijkertijd inzichten mee te geven over onze ‘kleine’, diepmenselijke drijfveren. Het zijn vaak psychologische drijfveren die grote maatschappelijke ontwikkelingen aansturen, en maatschappelijke ontwikkelingen die op hun beurt die drijfveren versterken.

Klinkt het allemaal te abstract? Niet als je zijn boek leest. Het helpt om je bewust te worden van je plaats middenin de geschiedenis. Alsof je plots de luxe krijgt om terug te kijken op het heden.

Mitläufer

Terugkijken op het heden. Dat wil ook de Duitse schrijfster Géraldine Schwarz bij haar lezers teweegbrengen. Wees geen mitläufer, een meeloper, zoals haar grootouders.

‘Haar boek De Geheugenlozen,’ vertelt Heijne, ‘gaat over nazi-Duitsland, maar niet over de monsters. Die betrek je nooit op jezelf, want echte monsters zijn er niet zoveel. Schwarz schrijft over haar eigen grootouders, gewone mensen die hun stem niet verhieven. Ook niet toen dat nog kon, toen het nazisme nog niet helemaal voldragen was.’

‘Met hun stilte droegen ze bij tot de glijdende schaal richting dictatuur, want de nazi’s testten voortdurend hoe ver ze konden gaan. De Russische president Poetin doet dat ook. Ook al lijkt het vaak dat jouw ene stem weinig verschil maakt, toch kun je wel degelijk een historische rol van betekenis spelen als er autoritaire tendensen bezig zijn.’

Volgens Schwarz bevinden we ons in Europa op dit moment in zo’n situatie waarin mensen moeten beseffen dat ze geen willoze omstanders zijn. Toch keren velen zich af van de gemeenschap, in plaats van zich er voor in te zetten. Steeds meer mensen eisen behalve hun eigen waarden ook hun eigen waarheid op, merkt de Amerikaanse wetenschapshistorica Lorraine Daston in Heijnes boek op. Zijn we nog wel burgers van dezelfde samenleving?

‘Een substantieel deel van het electoraat laat zich leiden door vijandige gevoelens tegen wetenschap en feiten’, zegt Heijne. ‘Ze laten zich door leiders als Trump aanpraten dat hun hoogsteigen beleving van de werkelijkheid de norm moet zijn voor de hele wereld. Trump voedde zijn achterban met een fantasie: take back control. Oftwel: de terugkeer van zelfbeschikking, wij geven weer de toon aan. Daarom moest hij de huidige pandemie ook afdoen als bedrog, een hoax, omdat die korte metten maakte met die fantasie van de sterke man en totale beheersing.’

‘Het wantrouwen tegen alles wat ons bestuurt, wordt in de huidige coronacrisis nog sterk uitvergroot.’

‘Deze mensen doen niet meer mee aan het publieke debat en vormen hun eigen waarheid en werkelijkheid. Dit wantrouwen tegen alles wat ons bestuurt, wordt in de huidige coronacrisis nog sterk uitvergroot. Twee instanties die al vaak gewantrouwd werden – wetenschap en politiek – werken tijdens deze crisis immers in tandem.’

Liberale waarden

De Amerikaanse wetenschapshistorica Daston lijkt optimistisch. ‘Ontkenners kunnen de feiten uiteindelijk niet ontlopen. En datzelfde gaat ook gebeuren op zoveel andere terreinen waar de wetenschap betwijfeld wordt’, vertrouwt ze Heijne toe.

Die ziet het zelf minder rooskleurig. ‘De verkiezingsoverwinning van Joe Biden, die een veel serieuzere opvatting over de bestrijding van de pandemie heeft, betekent wel iets. Een meerderheid van de Amerikaanse kiezers stemde tégen een man die de pandemie nagenoeg ontkende. Daston wijst er daarom op dat een voldoende groot deel van de bevolking nog in instituten gelooft.’

‘Maar de mensen die wél zijn afgehaakt – en dat zijn er meer dan we denken – zullen hard met hun neus op de werkelijkheid worden gedrukt. Bijvoorbeeld: het besef dat de belofte van de Brexit — zelfbeschikking — een mythe was, moet nog indalen. De vraag is dan hoe sterk de mythe bestand is tegen de offers die de werkelijkheid vraagt. Die groep van gedesillusioneerde mensen mag je niet negeren, want dan neem je een risico. Daston lijkt te zeggen dat het wel vanzelf goed zal komen, maar dat geloof ik niet. Je moet de mouw oprollen. Er is een strijd aan de gang.’

Ooit werden liberale waarden afgekondigd als feiten, als een eeuwige waarheid, in de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring van 1776: ‘We hold these truths to be self-evident’. In haar boek Deze waarheden plaatst Jill Lepore deze verklaring in perspectief. Zijn de waarheden wel vanzelfsprekend? Zijn we wel de mensen die we denken te zijn?

Volgens de Britse historicus David Wootton geef je de vijanden van liberalisme zuurstof als je denkt dat liberalisme, openheid, gelijkheid en universele gelijke rechten vanzelfsprekend zijn, en dus niet bevochten moeten worden.

‘Het liberalisme is zich gaan gedragen alsof je typisch menselijke gedragingen zoals tribaal gedrag, wantrouwen tegenover buitenstaanders en verzet tegen snelle veranderingen kunt elimineren of negeren. Dan moet je niet raar opkijken als je fascistoïde reacties oproept’, zegt Wootton tegen Heijne.

‘Je ziet deze houding tot vandaag bij vele progressieven en liberalen’, zegt Heijne. ‘Ken je de term “The Great Reset”? De wereldleiders op het Wereld Economisch Forum in Davos lanceerden vorig jaar een initiatief om de wereld te “resetten”. De coronacrisis zou een unieke kans zijn om zogezegd een duurzame en groene agenda door te duwen. Allemaal goed bedoeld en nodig, maar het laatste wat ze zouden moeten doen, is hun initiatief The Great Reset noemen. Zo’n term wakkert zelf al samenzweringstheorieën aan.’

‘De groep van gedesillusioneerde mensen mag je niet negeren, want dan neem je een risico.’

‘Je ziet de term nu overal opduiken als het grote bewijs van het zogenaamde streven naar wereldheerschappij. “De elite” zou de pandemie gebruiken om de wereld voorgoed naar zijn hand te zetten. Progressieven zouden er goed aan doen hun waarheden, in al hun blijmoedige optimisme, niet meer als vanzelfsprekend naar voren te schuiven. Ze moeten beseffen dat dit anders opgevat wordt door mensen die niet tot hun groep behoren.’

De dictator in ieder van ons

De liberale waarden staan onder druk. ‘De instituten van de liberale democratische rechtsstaat zijn erop gericht om de menselijke impulsen in toom te houden. Op die manier kan niemand binnen de politieke strijd, die er altijd is, te veel macht naar zich toetrekken’, zegt Heijne. Hij spreekt daarover met de Britse antropoloog Richard Wrangham.

De bedoeling van een rechtsstaat is de menselijke natuur in te dammen, zegt Wrangham. Want er zit een kleine dictator in ieder van ons. Het moet voor sterkere partijen gevaarlijk zijn om zwakkeren aan te vallen. Daaruit volgt: een afbraak van de rechtsstaat kan ertoe leiden dat de sterkeren een hogere verwachting koesteren dat ze zullen winnen tegen de zwakkeren.

‘Veel mensen hebben diep vanbinnen juist een groot vertrouwen in de democratische orde. Daarom nemen ze zulke grote risico’s met de democratie.’

Waarom stemmen de zwakkeren dan vaak op die zogenaamde sterke mannen? Omdat ze eieren voor hun geld kiezen en zich aan de zijde van de sterkeren scharen? Of omdat ze zelf een afkeer van de democratie koesteren? De Britse politicoloog David Runciman denkt van niet. Volgens hem nemen mensen grote risico’s met de democratie, omdat ze diep vanbinnen juist een groot vertrouwen in de democratische orde hebben. Ze denken dat die niet stuk kan.

‘In Oost-Europa ligt dat wel anders’, zegt Heijne. ‘Daar is de democratie nog niet robuust. Er is daar een sterke reactie gaande tegen de uitgangspunten van het liberalisme en de liberale democratie an sich. Maar ook bij ons is de drang om bijvoorbeeld rechters verdacht te maken aanwezig, vooral bij radicaal-rechtse partijen.’

Wat als het liberalisme zélf steeds meer de ideologie van de winnaars wordt? Van de sterkeren die de zwakkeren vertrappelen? De Duitse politiek filosoof Jan-Werner Müller werpt dit op. Dít liberalisme heeft een naam: neoliberalisme. ‘Maar de zegeningen van het neoliberalisme – dat een ieder-voor-zich-maatschappij een gelukkigere maatschappij zou opleveren – komen onder vuur te liggen’, zegt Heijne.

‘Politieke strijd, vrijheid, gelijkheid, geloof in vooruitgang, checks and balances: dát zijn de uitgangspunten van het liberalisme. Als je die weer écht handen en voeten geeft, als je die laat gelden voor de mensen die je over het hoofd gezien hebt — een geel hesje, een flexwerker, een migrant, iemand die zijn baan kwijtraakte — dan krijgt dat liberalisme weer elan. Dat zou goed zijn voor de maatschappij als geheel. En voor de zielloze haalbaarheidspolitiek van de middenpartijen.’

Leugen & Waarheid: In gesprek over de grote kwesties van deze tijd van Bas Heijne is uitgegeven door Prometheus. 192 blz. ISBN 978 9044 644241