‘Dit is geen invasie’: wat zijn de gevolgen van Russische troepen in Oekraïne?

De Russische president Vladimir Poetin erkende de twee zelfverklaarde, separatistische ‘volksrepublieken’ in Oost-Oekraïne als onafhankelijke staten. Niet veel later viel het Russische leger Oekraïne binnen. Wat ging vooraf? En wat zijn de gevolgen? MO* journalist Pieter Stockmans, die de regio al jaren volgt, geeft commentaar.

‘Ceci n’est pas une pipe’, staat op het beroemde schilderij La Trahison des images van de Belgische schilder René Magritte. Het was geen pijp, maar een afbeelding van een pijp. Beelden zijn inderdaad vaak bedrieglijk, zeker in oorlogssituaties.

Zijn de beelden van Russische tanks op Oekraïense bodem er dan geen van een ‘invasie’? Niet enkel Rusland zelf, maar ook westerse leiders weerhielden zich er lang van dat woord te gebruiken nadat de Russische president Poetin tot een ‘vredesmissie’ in Oost-Oekraïne had bevolen. Tot de Amerikaanse president Joe Biden de Russische acties dinsdagavond toch ‘het begin van een invasie’ noemde. Eerder was een hoge ambtenaar van de Amerikaanse regering in een interview met nieuwssite Politico nog erg terughoudend om het woord te gebruiken.

Poetin had eerst de erkenning van twee zelfverklaarde separatistische ‘volksrepublieken’ in Oost-Oekraïne aangekondigd in een opgenomen toespraak. Hij gebruikte dezelfde leugens als de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Colin Powell in 2003: ‘Met het verschijnen van massavernietigingswapens in Oekraïne zal de situatie in de wereld, in Europa, vooral voor ons, voor Rusland, op de meest radicale manier veranderen.’

Dit moment kan de geschiedenis ingaan als het begin van een zoveelste ‘bevroren conflict’ in de voormalige Sovjet-Unie. Maar eerst kan nog een hete oorlog uitbreken.

NAVO-lidmaatschap geblokkeerd

De ‘volksrepublieken Donetsk en Loehansk’ scheidden zich van de rest van Oekraïne af in 2014. Eind 2013 had de toenmalige Oekraïense president Janoekovitsj op het laatste moment afgezien van de ondertekening van een associatieverdrag met de Europese Unie. Er ontstonden pro-EU-protesten die gesteund werden door de Verenigde Staten en de EU. Janoekovitsj trad af. De meest prowesterse Oekraïense regering ooit kwam aan de macht.

Rusland reageerde door de Oekraïense Krim te annexeren, een schending van het internationaal recht. Daarna lijfden gewapende pro-Russische separatisten één derde van de oostelijke provincies Donetsk en Loehansk aan de grens met Rusland in. Ze riepen er twee ‘onafhankelijke volksrepublieken’ uit.

Ook in Georgië erkende Rusland twee afgescheiden ‘republieken’.

Met de Russische erkenning van die ‘volksrepublieken’ (Donetsk en Loehansk) maakt Poetin het NAVO-lidmaatschap van Oekraïne zo goed als onmogelijk.

Ook in Georgië erkende Rusland twee afgescheiden ‘republieken’: Zuid-Ossetië en Abchazië. Dat gebeurde 14 jaar geleden. De Russische erkenning van de ‘volksrepublieken’ in Oekraïne kan dus voor heel lange tijd gevolgen hebben.

Georgië en Oekraïne gaven in 2008 al aan lid te willen worden van de NAVO, maar hebben nog altijd geen ‘membership action plan’-status, een noodzakelijke stap naar volwaardig lidmaatschap.

Paspoorten

De overheden van de separatistische ‘volksrepublieken’ zetten al langer dan vandaag stappen naar een echte afscheiding, ook al ging dat altijd in tegen de Minsk II- vredesakkoorden.

In 2016 was ik samen met fotograaf Jürgen Augusteyns aanwezig toen de politiechef van de ‘volksrepubliek Donetsk’ de allereerste eigen paspoorten afleverde aan inwoners. Rusland erkende die paspoorten aanvankelijk nog niet, maar die erkenning volgde later wel.

Nog later kregen de inwoners zelfs Russische paspoorten. En nu erkent Rusland ‘volksrepublieken’ dus als onafhankelijke staten.

Vredesakkoord getorpedeerd

Op maandag 21 februari ontving Poetin de leiders van de ‘volksrepublieken’ in Moskou en ondertekende in hun bijzijn twee decreten waarin de Russische Federatie de twee ‘volksrepublieken’ erkent. Die maandagavond werden de decreten gepubliceerd.

In 2016 had ik een afspraak met een van die twee leiders: Denis Pushilin, de leider van ‘Volksrepubliek Donetsk’. Maar in de plaats van hem daagde Roman Manekin op.

‘We hopen dat het Minsk II-vredesakkoord zal vastlopen. Dan kunnen we verdergaan met de afscheiding van de Volksrepubliek.’

In mijn interview met hem beschuldigde hij Pushilin van ‘verraad’ omdat die akkoord was gegaan met het Minsk II-vredesakkoord. Dat voorzag géén onafhankelijkheid voor de volksrepubliek. Manekin krijgt nu wat hij in 2016 al wilde, maar wat toen nog niet politiek opportuun was.

Dit zei Manekin toen aan MO*: ‘We hopen dat het vredesakkoord zal vastlopen. Dan kunnen we verdergaan met de afscheiding van de Volksrepubliek. Als Rusland ons zou erkennen, zou de oorlog veranderen in een open conflict tussen Oekraïne met zijn Amerikaanse bondgenoten, en Rusland.’

Dit plaatst de bewering van Poetin (en van sommigen in Europa), dat hij enkel ‘reageert’ op de weigering van de Oekraïense regering om het vredesakkoord uit te voeren, toch in een ander daglicht. Ook aan pro-Russische zijde wordt immers al lange tijd aangestuurd op de mislukking van het vredesakkoord.

‘Als er niet snel uitzicht komt op officiële autonomie binnen Oekraïne – en dat is weinig waarschijnlijk, gezien de invloed van nationalisten in Kiev en Odessa – zullen “federalisten” zich niet handhaven tegenover de radicale separatisten. Ze zullen ofwel zelf radicaliseren, ofwel baan ruimen voor de radicalen”, schreef ik in 2016.

Directe oorlog tussen Rusland en Oekraïne?

Uiteraard kan niemand het grondgebied van een ander land ‘erkennen’ als onafhankelijke staat. Het is een schending van het Handvest van de Verenigde Naties en een schending van het vredesakkoord van Minsk II, dat voorzag dat deze gebieden een ‘speciale status’ zouden krijgen binnen Oekraïne, en dus niet als onafhankelijke staten.

Maar dit betekent dat Rusland de Oekraïense separatisten nu openlijk militaire steun kan bieden. Dat gebeurde dan ook meteen, onder het mom van ‘vredeshandhaving’.

Pantservoertuigen zijn vanuit Rusland de twee ‘volksrepublieken’ binnengetrokken. Toch duurde het even vooraleer westerse leiders het woord ‘invasie’ in de mond namen, hoewel ze daar al wekenlang voor waarschuwen.

Dat komt omdat de Russische troepen al acht jaar in deze ‘volksrepublieken’ aanwezig zijn, zij het in beperkte aantallen en verborgen.

Sinds gisteren is het Russische leger openlijk aanwezig, en in grotere getale. De Russische troepen zijn dus (nog) niet een gebied binnengetrokken dat gecontroleerd is door het Oekraïense leger, maar door pro-Russische Oekraïense separatisten.

Waarnemers twijfelen nog over de intenties van Poetin. Alleen gebieden binnenvallen die de facto al onder Russische controle staan, is misschien Poetins manier om juist géén totale oorlog te moeten beginnen. Maar het kan evengoed het begin zijn van meer.

De vraag is nu: als de gevechten in Oost-Oekraïne doorgaan, wat zal het aanwezige Russische leger dan doen? De voorbije dagen registreerde de observatiemissie van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) beduidend meer schendingen van het staakt-het-vuren dan de vorige maanden: explosies, beschietingen, raketten.

De Russische troepen zijn (nog) niet een gebied binnengetrokken dat gecontroleerd is door het Oekraïense leger.

Zal het Russische leger nu deelnemen aan de gevechten? Zullen Russische soldaten het vuur openen op Oekraïense soldaten? Zullen zij in het offensief gaan en het separatistische leger van de ‘volksrepublieken’ helpen om meer gebied van de oostelijke provincies in te nemen? Dat zou ingaan tegen Poetins omschrijving van de missie als een ‘vredesmissie’.

‘Wij claimen de héle provincie’, vertelde Eduard Basoerin, de onderminister van Defensie van ‘Volksrepubliek Donetsk’, me zelf in 2016. Dat is nog niet veranderd.

Het doet niet veel goeds vermoeden dat Poetin (waarschijnlijk op vraag van mensen als Basoerin) de hele provincie erkende als ‘onafhankelijke volksrepublieken’, terwijl de separatistische autoriteiten slechts een deel ervan controleren. Dát zou de ‘invasie’ zijn waar westerse leiders al maandenlang voor waarschuwen en waarvoor ze grootschalige sancties zouden afkondigen.

Wat zou de NAVO dan doen? Oekraïne alleen laten vechten tegen het Russische leger, of het op de een of andere manier steunen?

Veel ogen zijn gericht op de strategische havenstad Mariupol, deel van de provincie Donetsk maar nog onder controle van het Oekraïense leger. De havenstad verdedigen tegen separatisten was de reden waarom ultranationalistische Oekraïense bataljons zoals Azov werden opgericht. Als het Russische leger deze stad zou proberen te veroveren, kan het tot zware gevechten komen.

De Oekraïense president Volodymyr Zelensky gaf nog geen bevel tot militaire reactie. Hij gaf aan daarmee te willen wachten, ‘om Poetin geen voorwendsel te geven voor een grootschalige aanval’.

Duitsland en Nord Stream 2

De Duitse bondskanselier Martin Scholz heeft meteen na de de Russische erkenning van de separatistische ‘volksrepublieken’ in Oekraïne de stekker uit de gaspijpleiding Nord Stream 2 getrokken. Dat is een nieuwe gaspijpleiding, die nog niet operationeel is. Ze was oorspronkelijk bedoeld om energie uit Rusland aan Duitsland te leveren, maar ook aan andere Europese landen.

De gaspijpleiding gaat via de Baltische Zee, en dus niet door Oekraïne. Oekraïne zou daardoor aan invloed inboeten en is dus een grote tegenstander van de gaspijpleiding. Net zoals de Verenigde Staten, die ook vrezen economische invloed in Europa te verliezen als Europa nog meer afhankelijk wordt van Russisch gas.

De bal lag in het kamp van Duitsland, omdat dat lange tijd weigerde af te zien van Nord Stream 2. Maar dat deed het nu dus wel.

Toch vindt Olga Oliker, programmadirecteur voor Europa en Centraal-Azië bij International Crisis Group (ICG), dat we het belang van deze Duitse beslissing niet moeten overschatten.

‘Het is uiteraard een economische klap voor de langetermijnplannen van Rusland om energie over Europa te verdelen, maar we moeten de impact niet overdrijven. Rusland krijgt momenteel sowieso veel gas naar Europa zonder Nord Stream 2.’

Met andere woorden: verschillende EU-lidstaten (maar België minder) zijn hoe dan ook verslaafd aan Russisch gas. En de EU heeft geen wezenlijke vooruitgang geboekt bij het verminderen van die afhankelijkheid, ook al zijn we dat al van plan sinds de Russische annexatie van de Oekraïense Krim in 2014.

‘Ceci n’est pas une pipe’, zegt Scholz nu over de gaspijpleiding Nord Stream 2. Maar misschien zeggen we beter: ‘Ceci n’est pas une sanction’?

*Dit artikel werd gewijzigd op 23/2/2022. In de oorspronkelijke versie stond dat niemand het woord ‘invasie’ wilde gebruiken. Dat was even voor publicatie nog correct, maar veranderde dan toch door een uitspraak van Amerikaans president Joe Biden.