Ingrijpende modernisering van de grondrechten is nodig

Meer mensenrechten alstublieft

© Brecht Goris

Geert Van Istendael

De jongste tijd krijgt Geert Van Istendael de indruk dat twee belangrijke grondbeginselen van de rechtsstaat, het vermoeden van onschuld en het recht op verdediging, vervaarlijk wankelen. En zonder die twee valt je rechtsstaat in puin.

De jongste tijd hoor je steeds luider verkondigen dat onze rechten en vrijheden worden aangetast. Het geweeklaag echoot van links tot rechts. Ik voor mij vind dat er helemaal niets wordt aangetast, alleen moet onze regering een ordentelijke pandemiewet maken. We zullen die nog vaker nodig hebben. Dit is misschien de eerste pandemie sedert lang, het is zeker niet de laatste.

Maar nu iets heel anders. Of misschien toch niet. Ik wil de aandacht vestigen op een Duitse meneer die verstand heeft van wetten en recht, hij is een briljant advocaat, maar hij heeft het niet over de inperkingen onder het schrikbewind van Keizerin Corona. Hij wil onze rechten vrijwaren, geen misverstand daarover, maar hij wil ze vooral uitbreiden.

De naam Ferdinand von Schirach is ver buiten de grenzen, van de Bondsrepubliek bekend. Behalve advocaat is hij auteur van misdaadverhalen. Ook waagt hij zich aan theater en essay.

Schirach is niet zomaar een doordeweekse krimischrijver. Tussen het verschijnen van zijn eerste boek, 2009, en april 2021 werden volgen het weekblad Der Spiegel tien miljoen exemplaren verkocht met de naam Schirach erop. Zijn werk is beschikbaar in meer dan veertig landen, voor onze taal bij de Arbeiderspers. Er bestaan negen verfilmingen, zowel bioscoop als televisie. Daarnaast treedt hij in Duitsland naar buiten als een publiek intellectueel die streng juridisch redenerend de democratische rechtsstaat verdedigt.

Steeds vaker lijkt het erop dat beschuldiging identiek is met veroordeling. Aan het eind van dat pad staat een heks op de brandstapel.

Volgend citaat geeft, denk ik, zijn diepste gedachte weer. Het komt uit de televisieserie Schuld, gebaseerd op verhalen van Schirach, voor het eerst uitgezonden 2015, op ZDF, later herhaald, maar je vindt het daarnaast, zij het licht gewijzigd, in sommige van zijn geschriften (bv. Verbrechen, zijn debuut):

Wir streben ein Leben lang nach Glück. Aber manchmal verlieren wir uns, und die Dinge gehen schief. Dann rettet uns nur noch das Recht vor dem Chaos: eine dünne Schicht aus Eis, darunter ist es kalt und man stirbt schnell.
(Wij streven een leven lang naar geluk. Maar soms verdwalen we en gaat het mis. Dan behoedt alleen het recht ons nog voor de chaos: een dun laagje ijs, daaronder is het koud en sterft men snel. Vertaling GvI, ik geef ze graag voor een betere).

Die overtuiging dooradert zijn hele literaire werk. Schirach schrijft waarachtig geen veredelde stationsromannetjes of lekker weglezende thrillers, noch naar inhoud noch naar stijl. Schirachs stijl is onderkoeld, elegant, glashelder, zakelijk. Ik zou haast zeggen, mozartiaans. Licht, ja, zeker, en dat is opmerkelijk, want zijn verhalen behandelen bloedige, op het eerste gezicht soms onbegrijpelijke, volkomen onverwachte gruweldaden. Of moet ik zeggen analyseren? Kun je tegelijkertijd analyseren en spannende verhalen vertellen? Schirach kan dat.

Schirach de begenadigde schrijver blijft altijd jurist. In zijn loopbaan aan de balie heeft hij zogezegd onverdedigbare zaken en figuren verdedigd. Iedereen, zo is zijn uitgangspunt, ook de smerigste misdadiger, heeft recht op verdediging, en het vermoeden van onschuld is heilig. Zonder die twee valt je rechtsstaat in puin, dit wil zeggen, zijn wij allen overgeleverd aan willekeur.

De jongste tijd krijg ik de indruk dat die twee grondbeginselen van de rechtsstaat vervaarlijk wankelen. Steeds vaker lijkt het erop dat beschuldiging identiek is met veroordeling. Aan het eind van dat pad staat een heks op de brandstapel.

O ja, nog even dit. Zijn grootvader, Baldur von Schirach, was in de nazitijd rijksjeugdleider, grote baas van de Hitlerjugend. Er zijn nog meer familieconnecties met hoge nazi’s. Ferdinand von Schirach ontkent op geen enkele manier de duistere geschiedenis van zijn voorouders. Maar hij heeft altijd openlijk zijn afschuw voor het nationaalsocialisme uitgesproken, in bewoordingen die niets aan duidelijkheid te wensen overlaten. Ferdinand von Schirach is een democraat in hart en nieren.

De grondwetgevers hebben uitstekend werk geleverd. Lang geleden.

Nu heeft deze beroemde schrijver plus advocaat plus democraat een beweging op gang gebracht waarvan hij zelf het einde niet kan zien. Afgelopen zomer zei hij terloops in een televisiegesprek dat de Europese Unie eigenlijk een nieuw handvest van grondrechten nodig heeft. Dezelfde avond nog stroomde zijn postbus vol met e-mailberichten van mensen die wilden meewerken aan dat project. Probleempje, er was helemaal geen project, Schirach had alleen maar wat luidop zitten denken.

Maanden later bestaat dat project.

Advocaat en democraat Schirach ging aan de slag. Hij formuleerde zes nieuwe grondrechten. Maandenlang heeft hij aan de juiste bewoordingen van die nieuwe grondrechten zitten schrijven en schrappen en vijlen en schaven. Voor een schrijver van zijn kaliber is dat tegelijkertijd opmerkelijk en doodgewoon. Doodgewoon: schrijvers schrappen en vijlen en schaven van ’s morgens tot ’s avonds tot in het holst van de nacht, dat is hun ambacht. Opmerkelijk vind ik dat hij daar zo lang en hard aan wilde werken. Bleef werken. Hij wist van geen ophouden.

Zijn logica is, zoals in zijn boeken, die van een jurist. Normaal gesproken heb ik de grootste moeite om juridische logica te begrijpen, een of andere hersenkwab in mijn arme hoofd wil gewoonweg niet mee – dysjuristie, bestaat zoiets? — maar hiervan snap ik toch een beetje, ten minste, dat hoop ik.

Ik geef eerst de zes nieuwe grondrechten die Schirach de wereld instuurt, weer in mijn vertaling en weer geldt, verbeter die waar nodig.

  1. Milieu: Ieder mens heeft het recht om in een gezond en beschermd milieu te leven. (in het Duits staat er Umwelt, GvI)
  2. Digitale zelfbeschikking: Ieder mens heeft recht op digitale zelfbeschikking. Het uitvorsen of manipuleren van mensen is verboden.
  3. Kunstmatige intelligentie: Ieder mens heeft het recht dat algoritmen die hem bezwaren (beschuldigen? In het Duits staat: belastende, GvI) transparant, controleerbaar en eerlijk zijn. Beslissingen van wezenlijk belang moeten worden getroffen door een mens.
  4. Waarheid: Ieder mens heeft het recht dat verklaringen van ambtsdragers overeenkomen met de waarheid.
  5. Globalisering: Ieder mens heeft het recht uitsluitend waren en diensten aangeboden te krijgen die met respect voor de universele mensenrechten worden gemaakt en verleend.
  6. Klachten over grondrechten: Ieder mens kan op grond van systematische inbreuken op dit handvest een klacht over grondrechten indienen bij Europese gerechtshoven.

De veranderingen die de jongste decennia de planeet schokken, vereisen een nieuw en ruimer denkraam.

Ferdinand von Schirach stelt een ingrijpende modernisering van de grondrechten voor. Dat betekent niet dat hij geen respect zou hebben voor democratische grondwetten in het algemeen en voor die van de Bondsrepubliek in het bijzonder. Maar, we weten het zo goed als hij, onze grondwetten stammen uit een andere tijd.

De grondwetgevers hebben uitstekend werk geleverd. Lang geleden. Bijvoorbeeld in België, 1831. Of neem Duitsland, 1948-49. Nederland: 1815 en 1848, waarna alleen nog marginale aanpassingen, zoals de opheffing van het processieverbod.

De historische grondwetgevers konden niets weten over globalisering of digitale revolutie of opwarming van de aarde en nog veel meer prangende, hedendaagse problemen. De veranderingen die de jongste decennia de planeet schokken, vereisen een nieuw en ruimer denkraam.

Het handvest van de grondrechten van de Europese Unie schiet vandaag tekort. Bijvoorbeeld inzake milieu staat in dat Europese handvest wel een doelstelling, maar het is haast ondoenlijk een recht op een beter milieu af te dwingen voor de rechtbank. Idem dito voor de andere punten.

Ja maar, wacht eens even, in België hebben we toch dat klimaatzaakproces tegen de Belgische staat. Veronderstel, de rechters geven de klagers straks gelijk, we weten het waarschijnlijk in juli. Dan kan de Belgische staat dwangsommen beginnen te betalen.

In Nederland heeft de regering al bakzeil moeten halen omdat ze internationale verdragen had onderschreven en rechtbanken blijkbaar de naleving van die verdragen kunnen afdwingen. Het Nederlandse proces, het eerste in Europa, heeft jaren aangesleept (in feite was het een reeks processen). De gevolgen van de rechterlijke uitspraak voor de Nederlandse landbouw en bouwsector zijn nu al gigantisch.

Schirach wil het grondiger en universeler aanpakken.

Grondiger. Hij pleit voor een Europese Grondwettelijke Conventie waarin de nieuwe grondrechten worden opgenomen. Zo’n conventie samen krijgen is minder lastig dan je vermoedt, zegt Schirach. Je hebt namelijk geen eenparige beslissing van de staats- en regeringsleiders in de Europese raad nodig.

Universeler. Hij wil dat ook burgers uit staten die niet bij de Europese Unie horen, uit landen die ver weg liggen, soms duizenden kilometer, naar Europese rechtbanken kunnen trekken met hun aanklacht. Bijvoorbeeld, zeg eens iets, inwoners van Bangladesh of Congo.

Het zou weleens rechtszaken kunnen regenen in het oude Europa, mocht Schirachs idee in werkelijkheid worden omgezet.

Wij dragen T-shirts die door moderne slaven worden genaaid, stelt Schirach vast. Wij gebruiken mobieltjes waarin zeldzame metalen zitten uit ertsen die onder barbaarse werkvoorwaarden worden gedolven. Wij slikken antibiotica geproduceerd in die contreien. Hun problemen zijn dus in sterke mate onze zaak.

Ik ben proMO*

 

Steun ons unieke non-profit mediaproject en word proMO*.

Je ontvangt ons magazine en geniet van een pak andere voordelen

Je maakt MO* mee mogelijk en steunt ons in onze missie.

Voor € 4,60/maand of € 60/jaar.

Ik word proMO*

Ik weet het, dat is allemaal niet nieuw, zeker niet voor de lezers van MO*. Maar de rechtstreekse afdwingbaarheid voor rechtbanken binnen onze Europese Unie zou zeker een nieuwigheid zijn van formaat. Als je een vakbond of een boerenliga bent uit pakweg Pakistan of Ecuador, dan zul je niet langer hoeven te passeren via een Europese ngo om je recht te komen opeisen.

Het zou weleens rechtszaken kunnen regenen in het oude Europa, mocht Schirachs idee in werkelijkheid worden omgezet. Omgekeerd zou een burger uit de Europese Unie een bedrijf kunnen aanklagen en eisen dat het de productievoorwaarden in een ander, ver land verbetert tot ze conform de mensenrechten en de ecologische rechten zijn. Dat gebeurt al, toch in zekere mate, maar het kan en moet beter. Veel beter.

Uitbuitende bedrijven hoeven vandaag nog steeds niet al te bang te zijn van vervelende processen. Maar zolang wij hun niet te veel in de weg leggen, maken wij onszelf eigenlijk tot medeplichtigen van hedendaagse slavendrijvers. Schirach wil hun een heel hoge berg in de weg leggen.

Dan heb ik het nog niet gehad over punt 2 en 3, de digitale zelfbeschikking. De digitale kolossen wil hij met behulp van deze nieuwe mensenrechten hun manipulatieve gereedschappen uit handen slaan en hen verhinderen door te dringen tot in de geheimste uithoeken van ons leven.

Blijf op de hoogte

Schrijf je in op onze nieuwsbrieven en blijf op de hoogte van het mondiale nieuws

Op dat punt vind ik dat Schirach zich toch een beetje bezondigt aan vermetel vertrouwen. Hij gelooft dat ook het machtigste concern ter wereld niets vermag tegen de gemeenschappelijke wil van de burgers. Ik ben op dat punt wat pessimistischer. Ik denk dat machtige wereldbedrijven zeer zeker de gemeenschappelijke wil van de burgers kunnen negeren. Tenzij de burgers bereid zijn tot koppige, eindeloos volgehouden actie en byzantijnse procedureslagen tegen de sluwste advocaten van de planeet (merk op, ik zeg niet: de beste advocaten).

Jazeker, onlangs hebben de dappere Australiërs geweigerd te buigen voor de dreigementen van Facebook. Zij stelden de soevereine volkswil boven de mateloze geld- en machtshonger van meneer Zuckerberg. Ik mag hopen dat het niet bij die ene, volkomen terechte, trotse weigering blijft.

Mocht iemand zin hebben om in actie te schieten, dit is de webstek voor de nieuwe grondrechten: www.jeder-mensch.eu. Je moet wel Duits en/of Engels kennen.

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

  • Schrijver & voormalig journalist

    Geert van Istendael (°Ukkel, 1947) studeerde sociologie en wijsbegeerte. Hij werkte bij het Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek, over ruimtelijke ordening.

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.