De pijn van onzichtbaar zijn

Columniste Naima Charkaoui buigt zich over de impact van je onzichtbaar voelen; door discriminatie, sociale uitsluiting of eenzaamheid. ‘Zinvol mogen bestaan is een van onze meest elementaire basisbehoeften.’

Er voor spek en bonen bij zitten of zich het vijfde wiel aan de wagen voelen, we weten allemaal dat het allesbehalve aangenaam is. Wat weinigen echter weten, is dat je genegeerd voelen een van de heftigste ervaringen is die een mens kan hebben.

Onderzoekers stelden vast dat de pijn ervan vergelijkbaar is met fysieke pijn. Zelfs als je weet dat er een logische verklaring is waarom mensen je negeren, razen negatieve emoties door je lijf.

Mensen kunnen zich onzichtbaar voelen als gevolg van discriminatie en sociale uitsluiting.

Ik merk het soms bij mezelf, bijvoorbeeld die keer toen mijn opgroeiende pubers uren in hun kamer verdwenen in het weekend dat ik zorgvuldig voor hen had vrijgehouden. Volstrekt normaal in hun ontwikkeling en het is hen helemaal gegund, zei mijn hoofd. Maar toch voelde ik een drang om hun pas gewassen sokken ergens neer te keilen en met de deur te slaan. Niet fijn om mezelf daarop te betrappen, maar het blijkt dus een normale, bijna reflexmatige reactie wanneer iemand zich niet gezien voelt.

Het wordt interessanter als we gaan kijken naar hoe genegeerd worden — ook ‘ostracisme’ genoemd — speelt op maatschappelijk niveau. Zo kunnen mensen zich onzichtbaar voelen als gevolg van discriminatie en sociale uitsluiting.

Bijvoorbeeld als de ideeën van een vrouwelijke medewerker stelselmatig niet worden gehoord, tot een mannelijke collega ze oppert en de baas ze briljant noemt. Of wanneer iemand het woord enkel richt tot de witte persoon in een gezelschap, alsof de zwarte persoon ernaast niet bestaat. Vrouwen en mensen uit minderheidsgroepen hebben vaker het gevoel dat anderen hun talenten en kwaliteiten niet zien — of dat ze meer moeite moeten doen om die te laten opmerken.

Ook los van discriminatie kunnen mensen zich onzichtbaar voelen. Eenzaamheid bijvoorbeeld — al een ernstig maatschappelijk probleem voor de pandemie – gaat niet alleen om fysiek alleen zijn. Het gaat vaak en vooral om je te weinig van betekenis weten voor anderen, alsof je niet bestaat.

Andere mensen kiezen er dan weer voor de woede die ze voelen te ventileren mits online scheldpartijen, ook in de hoop daarmee eindelijk aandacht te krijgen.

Als het gevoel niet gehoord te worden met velen wordt gedeeld, kan de hevige emotionele impact van ostracisme de mobiliserende kracht voor eisen versterken. Zo eisten de klimaatjongeren niet alleen een serieuze aanpak van de klimaatcrisis, ze hadden er ook genoeg van dat het beleid hen en hun toekomst over het hoofd zag. Ook bij de gele hesjes speelde wellicht een gevoel van niet gehoord te worden.

Een heel pijnlijk voorbeeld zijn de acties van de sans papiers eerder deze zomer. Mensen zonder papieren zijn bij uitstek een onzichtbaar gemaakte groep in onze samenleving. Iedereen weet dat ze er zijn, hele sectoren draaien op hun onderbetaalde arbeid, maar toch kijken we liever de andere kant op als het gaat om hun regularisatie.

Met hun hongerstaking eisten ze niet alleen een oplossing voor hun situatie, maar schreeuwden ze ook om erkenning van hun bestaan. Het deed me denken aan Behrouz Boochani, auteur van het boek No friend but the mountains over zijn jarenlange detentie als vluchteling op het Australische eiland Manus. In een gesprek vroeg iemand hem wat hem ertoe bracht in die uitzichtloze omstandigheden op zijn gsm een boek te schrijven? ‘Je wil voelen dat je bestaat.’

Zinvol mogen bestaan is een van onze meest elementaire basisbehoeften die wordt geschaad door ostracisme. Daarnaast worden ook het zelfvertrouwen, gevoel van controle en van ergens bij te horen geschonden. Vaak reageren mensen boos of droevig, maar na verloop van tijd kunnen mensen ook afhaken en apathisch worden. Niet voor niets was verbannen worden of de ‘sociale dood’ een van de zwaarste sancties in vroegere samenlevingen.

Zoals in het antieke Athene, dat aan de oorsprong ligt van het woord ostracisme. Het was een stemprocedure waarbij alle stemgerechtigden een naam mochten schrijven op een stuk aardewerk (‘ostrakon’). Mits er genoeg stemmen waren uitgebracht, werd de persoon met het meeste stemmen voor tien jaar verbannen uit de stad.

Waar ik ostracisme associeer met sociale uitsluiting en gediscrimineerde groepen, bleek het Atheens ostracisme (als ik Wikipedia mag geloven) gericht tegen politieke leiders die men té machtig vond. Als de burgers vonden dat het welletjes was geweest qua machtsconcentratie, dan werd iemand dus een aantal jaar verplicht op non-actief gezet.

Een intrigerend idee. Ik beeld me in dat politici met te veel macht vandaag een paar jaar op time-out zouden worden gezet, pakweg op Manus. Net als miljardairs, tyconen of influencers die net iets te veel in de pap te brokkelen hebben. De ervaring met verkozen politici maakt me echter sceptisch dat een stemprocedure tot die uitkomst zou leiden. Zouden de inwoners van Athene destijds de uitsluitingsprocedure echt vaak toegepast hebben, of komt al snel het moment waarop een leider te veel macht heeft om nog weggestemd te worden?

Hoe het ook zij, ostracisme lijkt me weinig bruikbaar als het gaat om het tegengaan van machtsconcentratie. Maar het blijft belangrijk om te beseffen dat uitsluiting een machtsmiddel is, en wel een met een vernietigende impact.

Die impact wordt bovendien vaak onderschat, hoewel velen moeten toegeven dat ze een ‘silent treatment’ verschrikkelijker vinden dan een oplopende woordenwisseling. De echte vraag is dan ook niet wie we het liefst tien jaar zouden verbannen, maar hoe we mensen de erkenning kunnen geven die ze nodig hebben om zichzelf te kunnen zijn.

De verwijzingen naar onderzoek zijn gebaseerd op: Kipling D. Williams, Adrienne R. Carter-Sowell (2009), ‘Marginalization Through Social Ostracism: Effects of Being Ignored and Excluded.’ In Fabrizio Butera, John M. Levine (red.) (2009), Coping with minority status. Responses to Exclusion and Inclusion. Cambridge: Cambridge University Press, pp.104-122.