Gevangenisbewaarders zijn hun leven niet meer zeker

De bewaker van een gevangenis in de Braziliaanse staat Sao Paulo zegt dat hij gezien heeft hoe meer dan dertig mensen werden doodgestoken. “Het duurde lang voordat ze dood waren. Ik hoopte dat ik geraakt zou worden door een kogel van de militaire politie, die de gevangenis omsingeld had. Dat was ook een kwestie van trots, je wilt niet vermoord worden door criminelen.”

De bewaker, die om veiligheidsredenen anoniem wil blijven, zegt dat hij al drie keer eerder gegijzeld is, maar op een minder traumatische manier. Meestal ging het om acties van slechts een paar gevangenen. Nu was er sprake van een algehele opstand.

Met het einde van de opstand kwam echter geen einde aan zijn problemen. Nadat hij doodsbedreigingen kreeg van een criminele bende, moest hij zijn huis ontvluchten. “Je hebt een half uur om te vertrekken”, zeiden twee mannen op een motor. “Geen enkele politieman is veilig in deze buurt.” De persoonlijke confrontatie volgde op maandenlange bedreigingen via onder meer de telefoon.

De anonieme bewaker zegt er geen psychologische problemen aan over te hebben gehouden. Maar volgens zijn vrouw slaapt hij tegenwoordig met een geweer naast zijn bed. “En hij schrok opeens van blaffende honden, werd soms helemaal zenuwachtig tijdens een gesprek en had last van maagpijn”, zegt ze.

Excessief geweld door de Braziliaanse politie was de afgelopen jaren het onderwerp van verschillende rapporten van mensenrechtenorganisaties. Maar het kan ook andersom. In mei en juli vielen criminelen politie, banken, supermarkten en overheidsgebouwen aan. In de staat Sao Paulo werden bijna honderd bussen in brand gestoken en in de helft van de 144 gevangenissen braken opstanden uit. Familieleden van bewakers en politiemannen ontvangen nog steeds doodsbedreigingen en vorige week vonden opnieuw aanvallen plaats.

Dit jaar werden al 950 bewakers slachtoffer van een gijzeling. Daarvan raakten er 370 gewond, zegt Joao Rinaldo Machado, voorzitter van de vakbond voor gevangenispersoneel in Sao Paulo. De vakbond vertegenwoordigt 22.000 cipiers, 3.000 bodyguards en ongeveer 5.000 sociaal werkers, psychologen en administratief en medisch personeel.

Gevangenisbewaarders worden slecht betaald, ondanks de risico’s die het beroep met zich meebrengt. Het startsalaris is 1.650 real (590 euro) per maand. Maar betere werkomstandigheden zijn belangrijker dan een hoger salaris, zegt Machado. “Daarop richten we ons in eerste instantie.”

Sinds 1994 is de populatie in de gevangenissen van Sao Paulo bijna verviervoudigd, tot 125.000. Terwijl het aantal gevangenissen groeide van 44 naar 144, nam het aantal bewakers slechts toe met 48 procent, zegt Machado. Twaalf jaar geleden was er 1 bewaker op 2,2 gevangenen, nu is dat 1 op 5,7. De gevangenissen zitten overvol en de gemiddelde leeftijd van de gevangenen daalde. De meeste gedetineerden zijn nu tussen 18 en 22 jaar oud. “De jonge gevangenen zijn het moeilijkst onder controle te houden”, zegt Machado.

In Sao Paulo dienen gevangenissen als hoofdkwartieren voor de georganiseerde misdaad. De gelijktijdige opstanden in diverse gevangenissen zouden geregisseerd zijn door een van de best georganiseerde criminele bendes, de PCC. Die bende zou ook verantwoordelijk zijn de moorden op politieagenten en bewakers buiten dienst en brandstichtingen in bussen in mei en juli.

Mario (schuilnaam) is een ander slachtoffer van de gevangenisopstanden. Tijdens een vijf uur durende gijzeling werd hij zwaar mishandeld. Nu werkt hij in een andere gevangenis, om niet teveel herinnerd te worden aan de traumatische gebeurtenissen. Hij lijdt nog steeds aan paniekaanvallen. Ook heeft hij nachtmerries en slaapt hij soms hele nachten niet. Op zijn nieuwe werkplek brak eveneens een opstand uit, maar Mario behoorde niet tot de gijzelaars omdat hij toevallig geen dienst had.

Bewakers die een gijzeling hebben meegemaakt, willen in eerste instantie het liefst verhuizen naar een andere stad, een andere baan en een ander leven, zegt Santos, een beveiligingsdeskundige. Vaak voelen ze zich in de steek gelaten door de overheid, die volgens hen het geweld had moeten voorkomen, en neigen ze naar wraak op de gevangenen, zegt hij. “Het kost tussen 80 en 180 dagen voordat bewakers weer in staat zijn normaal hun werk te doen. In ernstige gevallen is psychologische begeleiding nodig voor periode van een half jaar tot een jaar.”

“Geheugenverlies, nachtmerries en slapeloosheid, schrikachtigheid en flashbacks zijn blijvende symptomen”, zegt Santos, die deel uitmaakt van een groep van vijftig vrijwillige begeleiders. Zowel de gevangenissen als de bewakers hebben er veel bij te winnen dat de bewakers weer aan het werk gaan, zegt hij. “Het gevangenissysteem heeft elke goed getrainde bewaker hard nodig. En de bewakers hebben vaak weinig andere kansen op vast werk.” (JS/ADR)