Er is geen alternatief

In een recent nummer van het weekblad Die Zeit (22 augustus 2013, nr. 35) heeft Carolin Emcke de taal van Angela Merkel geanalyseerd. Ze bekeek enkel wat de bondskanselier officieel gezegd en geschreven heeft, ze heeft haar nooit persoonlijk ontmoet. Het was een berg werk, tientallen artikels, interviews, persmededelingen, persconferenties, toespraken, regeringsmededelingen en dito verklaringen, alles samen bijna drieduizend stuks.

Angela Merkel geldt als de machtigste vrouw in de Europese Unie en wat de hele wereld betreft, heeft ze alleen concurrentie van Christine Lagarde.  Carolin Emcke is een van de bekendste politieke journalisten van Duitsland. Even voorstellen: studeerde in Londen, Frankfurt en Harvard. Was jaren oorlogscorrespondent voor Der Spiegel in streken waar de bommen je om de oren vliegen, Pakistaanse bergen, Irak, Kosovo en dergelijke. Was gastdocente politieke theorie aan de universiteit van Yale. Stukken van haar verschijnen geregeld in Die Zeit. Kreeg in 2008 de prijs die de Duitse kranten uitreiken aan de beste journalist van het jaar. Schreef enkele geruchtmakende boeken, onder meer over de Rote Armee Fraktion. Een mevrouw naar wie ik graag een paar uur zou zitten luisteren. Een mevrouw om Sie tegen te zeggen.  

Ikzelf heb Angela Merkel één keer horen spreken, toen de CDU een meeting organiseerde op een plein in Berlijn. Ze deed dat buitengewoon slecht en het gaat me niet om de inhoud van wat ze zei, maar om de manier waarop.

Ze maakte de fout waar bijna iedereen in vervalt zodra hij of zij een spreekgestoelte bestijgt. In ons eigen Belgische parlement heb ik het telkens weer vastgesteld en daar in Berlijn dus opnieuw. Na één minuut begint de redenaar te schreeuwen en hij (in dit geval zij) blijft dat geluidsniveau aanhouden tot de laatste minuut. Resultaat: koppijn bij de toehoorders, rauwe stembanden bij de spreker. Het is een eigenaardige denkfout: hoe harder ik roep, hoe beter mijn argumenten zijn.   

Maar Carolin Emcke heeft het alleen over wat ze gelezen heeft, zonder Merkels gezichtsuitdrukking, zonder de gebaren, zonder de stembuigingen. Haar besluit is vernietigend. Na drie teksten, schrijft ze, snak je naar grote lepels Japanse mierikswortel. Mierikswortel smaakt zeer scherp en de Japanse variant wasabi is zo mogelijk nog heter dan de Europese. Carolin Emcke noemt Merkels taalgebruik een retorisch kalmeermiddel.

Dat kan allemaal waar zijn, maar het belet niet dat Merkel zich mag verheugen op een tot dusver onverwoestbare én groeiende populariteit bij de Duitse kiezer. Alle voorspellingen wijzen in dezelfde richting, of ze nu van Allensbach komen, van Emnid of andere gerenommeerde instituten voor opiniepeiling. De CDU zit om en bij 40 procent, een vooruitgang van 5 tot 6 procent in vergelijking met federale verkiezingen van 2009. De voorsprong van de christendemocraten op de sociaaldemocraten zou stijgen van 10 procent bij de vorige verkiezingen tot 15 procent bij de komende. Dergelijke voorspellingen zijn in Duitsland meestal betrouwbaarder dan bij ons.   

Trek zelf de conclusie. Blijkbaar heeft creatief of poëtisch of visionair of bezielend taalgebruik niets met politiek welslagen te maken. Misschien wel in tegendeel. Misschien vinden Jan en Marie Modaal (of in dit geval Otto und Erika Normalverbraucher) het saaie van Merkel net haar aantrekkelijkste eigenschap. De gedachte dat je politiek kunt vervangen door l’administration des choses is verleidelijker dan ooit.

Nu geven toppolitici van de CDU die anoniem willen blijven grif toe dat Merkel het deze keer wel bijzonder goed treft. Angela Merkel kan blindelings rekenen op een trouwe dienaar en dan nog wel eentje die bij de concurrentie thuis hoort, sterker, die de baas is van de concurrentie. Angela’s verkleefde dienaar heet Peer Steinbrück. Hij is de kanselierskandidaat van de sociaaldemocraten en zou dus in theorie haar onverzoenlijkste tegenstander moeten zijn.

Als je de Duitse pers mag geloven, doet deze Steinbrück alles, maar dan werkelijk ook alles, om zijn eigen partij in de grond te boren, geen vuur is hem te heet, geen zee gaat hem te hoog.
De kranten citeren met wellust de dodelijke zinnen waarmee hij zijn eigen achterban vernederd en beledigd heeft. Zo verklaart deze volksverbonden socialist: Een fles Pinot Grigio (Italiaanse wijn, GvI) die maar vijf euro kost, zou ik niet kopen. Verhoging van het kindergeld? De verdediger van de Duitse arbeidersklasse suggereert dat het gemene volk de centen toch maar zou vergooien aan sigaretten en bier. Ik laat het bij deze uiterst beperkte steekproef.

Hier en daar lees je in de pers sussende geluiden. Dat van die fles wijn bijvoorbeeld zou maar een detail zijn. Ik ben het daar niet mee eens. Een reactionaire rechtse liberaal mag zoiets zeggen, een socialist kan zich dat niet permitteren. Hij verloochent de idealen die hij beweert te verdedigen.

Als u dit leest, staan de Duitse krantenkolommen bol van commentaar op het grote kanseliersdebat, dat de belangrijke Duitse TV-zenders, ARD, ZDF, RTL en ook ProSiebenSat.1 rechtstreeks en tegelijkertijd hebben uitgezonden vorige zondag, 1 september, om kwart over acht ’s avonds. Ik kan daar niets over kwijt, ik voltooi dit stuk vierentwintig uur eerder. Wellicht toch dit: de sociaaldemocraten hebben wel degelijk een programma d

Zonder alternatief, geen democratie.

links afwijkt van de christendemocratische voorstellen (bv. hogere belastingen voor alleenstaanden die boven € 100.000 per jaar verdienen of een algemeen geldend minimumloon –  Duitsland, het voorbeeld dat wij volgens velen dringend dienen te imiteren, heeft geen minimumloon, maar wel schrikbarende armoede).

Het is zeer de vraag of Steinbrück erin slaagt een scherp alternatief te formuleren tegen Merkel. Zij pleegt te zeggen: Mij bekritiseren levert gewoonweg niets op, of: De toestand is nu eenmaal zo, ik kan het ook niet helpen. Bovendien heeft hij zijn verleden tegen. Er zijn genoeg kiezers die zich herinneren dat Steinbrück minister van financiën was tijdens Merkels eerste ambtsperiode (2005-2009). En wat voor een minister! In 2008 bleef Steinbrück volhouden dat de Duitse banken stabiel waren, hoewel ze, zoals zoveel banken in de kapitalistische wereld, daverden op hun grondvesten, Ook was Steinbrück voorstander van securitisatie en tegenstander van maatregelen om de conjunctuur aan te zwengelen. Dat hij nu herboren wordt als rode rakker, wie zal dat geloven?      

Ik gebruikte daarnet het woord alternatief.

Volgens mij het interessantste deel van Carolin Emckes analyse gaat daarover. Merkels maatregelen, schrijft ze, zijn subjectloos en ‘alternatiefloos’. In die logica is politiek alleen de uitvoering van wat noodzakelijk is. Het is opmerkelijk hoe vaak een kanselier die op gezette tijden een beroep doet op ‘vrijheid in verantwoordelijkheid’, beslissingen omschrijft alsof ze noch met vrijheid noch met verantwoordelijkheid te maken hebben. Vervolgens geeft Carolin Emcke citaten uit Merkels uitspraken tussen 2009 en 2013, over zeer verschillende onderwerpen, zoals Afghanistan, investeringen of het Griekse probleem. Telkenmale noemt Merkel haar maatregelen alternativlos. Op geen enkel moment is er een alternatief. Althans, volgens de huidige, de vorige en naar iedereen vermoedt ook de volgende bondskanselier.

Waar hebben we dat nog gehoord?

Het was toch Thatcher Met De IJzeren Tanden die keer op keer in het Lagerhuis riep: There is no alternative! De zin werd vaak afgekort tot TINA. Haar tegenstanders noemden haar Tina Thatcher, hoewel ze toch Margaret heette. Ontketend economisch liberalisme, ongebreidelde vrijhandel, vrije markt in de hemel, op de aarde en op alle plaatsen, dat was niet alleen de beste manier om moderne samenlevingen tot stralende hoogten van beschaving op te stoten, het was ook de enig mogelijke manier (hoewel Thatcher het bestaan van zoiets als een samenleving ontkende – there is no such thing as society, zei ze).

In Duitsland was het de sociaaldemocratische kanselier Gerhard Schröder die, lang eer Merkel aan de macht kwam, niet moe werd te herhalen: Es gibt keine Alternative. Het is goed te weten dat Schröder, nadat hij, in roerende eensgezindheid met de Groenen, de heilloze Hartz IV regeling op de Duitse werklozen had losgelaten, in Davos ging vertellen aan de machtigen der aarde dat Duitsland een van de beste lagelonensectoren had opgebouwd die in Europa bestonden. En of hij gelijk had.

Vandaag is TINA een stopwoord in de mond van Europese Commissarissen, bazen van de Europese Centrale Bank en bewindslieden in heel de Europese Unie. En zeker in de mond van Angela Merkel.

Dat Europese commissarissen en dito bankiers dergelijke dingen zeggen, verwondert me niet buitenmate. Zij zijn niet democratisch verkozen. Maar dat de Merkels en Schröders en de anderen in Europa die wél democratisch verkozen zijn zoiets durven te zeggen, kan er bij mij niet in.

Proef het eens op uw tong:
Er. Is. Geen. Alternatief.   

Dat is toch de meest ondemocratische kreet die er bestaat. Dat is toch volslagen antidemocratisch. Democratie, dat betekent toch dat je allerlei meningen hebt en dat de aanhangers van de ene mening het proberen te halen tegen de aanhangers van de andere mening.

Maar als je je uitslooft om je eigen mening te laten zegevieren (affiches plakken in het holst van de nacht, pamfletten uitdelen op de markt van Bommerskonten, dagen lang uitsluitend pensen met compote eten), dan erken je toch dat er aanhangers van een andere mening rondlopen (met hún pamfletten, hún pensen enz.). Dit wil zeggen: je erkent dat er een alternatief bestaat. Waarvoor anders al dat vreselijke gedoe? En omdat je een democraat bent sla je de ander de hersens niet in. Democratie is toch de beschaafde organisatie van het meningsverschil. Maar wie meningsverschil zegt, zegt alternatief. Ergo: Merkel en aanverwante zijn antidemocraten, van het ergste soort. Want zij ontkennen keihard niet alleen het bestaan, maar zelfs de mogelijkheid, c.q. de denkbaarheid van een alternatief.

De Britse auteur en componist Anthony Burgess (1917-1993), zijn bekendste boek is A Clockwork Orange, waarvan Stanley Kubrick in 1971 een roemruchte film draaide, Anthony Burgess heeft eens gezegd dat democratie hierin bestond: de meerderheid heeft een deel van het gelijk aan haar kant én de oppositie heeft een deel van het gelijk aan háár kant.

Met andere woorden:
If there’s no alternative, there’s no such thing as democracy.
Alternativlos ist demokratielos.
Zonder alternatief, geen democratie.