Welke machtsvorm haalt het: oorlog, geld of aantrekkingskracht?

Geopolitiek draait om macht. Wat leert de Russische invasie in Oekraïne ons over de toekomst van die macht? Haalt hard militair ingrijpen de bovenhand of primeren uiteindelijk zachtere machtsvormen? Voor de meeste Europeanen behoorde oorlog niet meer tot de aanvaardbare manieren om een politiek doel te bereiken. Hoe dan ook: er vallen doden in Oekraïne, en Poetins zoektocht naar een militaire overwinning lijkt te leiden naar een pyrrusoverwinning.

De Russische invasie in Oekraïne was een schok. ‘We zijn deze morgen in een andere wereld wakker geworden’, zei Annelena Baerbock, de Duitse minister van Buitenlandse Zaken, toen we vorige donderdag ontwaakten met het nieuws over de inval.

Voor de meeste Europeanen behoorde oorlog, sinds de twee Wereldoorlogen die we op de mensheid loslieten, niet meer tot de aanvaardbare manieren om een politiek doel te bereiken. En al zeker niet op het eigen continent. Staten van dit continent hebben elkaar eeuwen bevochten in dodelijke conflicten maar zetten de voorbije decennia een permanente samenwerking, de Europese Unie genaamd, op. Op dit continent is oorlog geen politiek gereedschap meer.

De Europese samenlevingen en cultuur lijken, net als heel wat Russische manifestanten, te zeggen: ‘njet vojnje’, nee tegen oorlog.

Die overtuiging is kennelijk zo diepgeworteld dat de wereld reageert op een nooit geziene manier. De sport- en cultuurwereld sluiten Rusland uit op een indrukwekkende manier: de Europese voetbalbond UEFA, de internationale voetbalbond FIFA, het Internationaal Olympisch Comité, de Formule 1, het Eurovisiesongfestival… De meeste Europese landen sloten ook hun luchtruim voor vluchten vanuit Rusland.

Daarnaast wordt Rusland afgesneden van het internationale geldverkeer op een voor een groot land nooit eerder vertoonde manier. De roebel verloor sinds begin dit jaar de helft van zijn waarde, waarvan 30% sinds de inval. Op veel plaatsen in Rusland komt er al geen geld meer uit de muur. Het indrukwekkende verzet van de Oekraïners werkt dit nog in de hand. De Europese samenlevingen en cultuur lijken, net als heel wat Russische manifestanten, te zeggen: ‘njet vojnje’, #нетвойнес, nee tegen oorlog.

Dat alles geeft hoop dat “judoka” Vladimir Poetin door de kracht van zijn eigen aanval zijn ondergang zou kunnen graven, al is dat nog niet voor morgen.

Wat vindt de wereld van de invasie?

Op mondiaal vlak ligt het iets genuanceerder. Nochtans had Rusland niet alleen Europa, maar ook de hele wereld koud gepakt. De Veiligheidsraad van de Verenigde Naties overlegde over hoe hij een gewelddadig conflict over Oekraïne kon voorkomen, maar tegelijkertijd liep het nieuws binnen dat de eerste bombardementen begonnen waren.

Die Veiligheidsraad werd na de Tweede Wereldoorlog opgericht om de internationale vrede en veiligheid te bewaren, maar werd dus compleet genegeerd door een van zijn eigen vijf permanente leden, Rusland, dat op dat moment de raad zelfs voorzat. De Russische vertegenwoordiger in de Veiligheidsraad bleek overigens ook enigszins verrast door het nieuws.

Albanië en de Verenigde Staten legden een VN-resolutie voor die de Russische inval veroordeelde. Die kreeg de steun van Ierland, Duitsland, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk, Ghana, Gabon, Kenia, Mexico en Brazilië. Rusland gebruikte zijn veto, terwijl India, China en de Verenigde Arabische Emiraten zich onthielden. Ze wilden geen olie op het vuur gieten, stelden ze, en riepen op om opnieuw te gaan praten. Dat China zich onthield, was een tegenvaller voor Poetin: dat land moet hem helpen de schok van de economische sancties op te vangen.

De Ghanese vertegenwoordiger in de VN-Veiligheidsraad, Harold Adlai Agyeman, verwees terecht naar artikel 2, paragraaf 4 van het VN-charter. Dat stelt: ‘alle leden onthouden zich in hun internationale betrekkingen van bedreiging met of het gebruik van geweld tegen de territoriale integriteit of de politieke onafhankelijkheid van een staat’. Alle landen zijn het erover eens dat Rusland deze basisregel heeft overtreden. Alleen wordt deze overtreding op wereldniveau in een breder perspectief geplaatst.

Soms werd internationaal geweld min of meer getolereerd omdat het de grootmachten niet slecht uitkwam.

De regel is om te beginnen sinds 1945 al vele malen overtreden, ook door westerse machten. De vele postkoloniale interventies van moederlanden in hun oude kolonies waren strijdig met artikel 2. Het waren vaak achterhoedegevechten van koloniale grootmachten die moeite hadden om de nieuwe orde te aanvaarden.

De oorlog in Vietnam was aanvankelijk ook zo’n strijd, van Frankrijk, dat “zijn” Indochina (het huidige Laos, Vietnam en Cambodja) niet wilde lossen. Toen de Fransen een zware nederlaag opliepen, schoten de VS te hulp, maar op dat moment speelde de Koude Oorlog al volop.

Het kapitalistische en het communistische kamp vochten dikwijls oorlogen met elkaar uit via hun “handlangers” in de ontwikkelingslanden. De Veiligheidsraad kon daar weinig aan verhelpen, omdat zowel de VS als de Sovjet-Unie er over een veto beschikten. Ook de bezetting van de Palestijnse gebieden door Israël werd vele malen afgeschermd door het Amerikaanse veto.

Soms werd internationaal geweld min of meer getolereerd omdat het de grootmachten niet slecht uitkwam. Dat was het geval toen het Irak van Saddam Hoessein in 1980 Iran binnenviel. Maar de meest dramatische inbreuk was wellicht de inval van de VS en het VK in Irak in 2003, zonder VN-mandaat. Ze gingen zogezegd op zoek naar massavernietigingswapens, die er achteraf niet bleken te zijn.

Het was een enorme klap voor de geloofwaardigheid van het internationaal systeem. Maar ook Irak zelf lijdt nog altijd onder de gevolgen van die inval, die onder meer leidde tot de oprichting van de zogenaamde Islamitische Staat.

Kortom: toen China en India zich onthielden in de VN-Veiligheidsraad, deden ze dat omdat ze de Oekraïnekwestie in een breder geopolitiek en historisch kader plaatsen. Ze willen met alle partijen blijven praten.

Waarom doet Rusland wat het doet?

Waarom zijn we in Europa zo verrast? Omdat we dachten dat alle Europese landen aanvaardden dat invasies zoals die van voor 1945 niet meer van deze tijd waren. Daarmee schatten we het Rusland van Poetin verkeerd in. Waarom doet dat wat het doet?

Om te beginnen speelt Rusland op zijn sterktes. Rusland is géén economische grootmacht, zo blijkt uit de cijfers die het Internationaal Muntfonds (IMF) bijhoudt over economieën wereldwijd. En al brengen die de grote zwarte economie van Rusland wellicht onvoldoende in kaart, ze maken wel duidelijk dat de Russische economie qua grootteorde schommelt tussen die van Spanje en Italië —  afhankelijk van hoogte van de grondstoffenprijzen en vooral van de olie- en gasprijzen. De Russische economie prijkt in de ranglijst op een elfde plaats: minder dan een tiende van de Amerikaanse, nog geen vijfde van de Chinese, nog niet de helft van de Japanse of Duitse.

Het is bovendien geen gesofisticeerde economie. Rusland is in de eerste plaats een exporteur van grondstoffen. Wat niet betekent dat er geen hooggeschoolde mensen zijn, die bijvoorbeeld een coronavaccin kunnen ontwikkelen of cyberaanvallen kunnen lanceren.

Rusland is wél een grootmacht op militair vlak. Onder andere omdat het alle kernwapens van de Sovjet-Unie overnam, mede omdat de Amerikanen dat wilden. Oekraïne, dat na de val van de Muur korte tijd ’s werelds derde kernmacht was, werd in 1994 bereid gevonden zijn kernwapens af te staan, in ruil voor de belofte dat de VS en Rusland zijn veiligheid zouden garanderen.

Oekraïne werd in 1994 bereid gevonden zijn kernwapens af te staan, in ruil voor de belofte dat de VS en Rusland zijn veiligheid zouden garanderen.

Het memorandum van Boedapest (1994) stelde letterlijk dat ‘de Russische federatie, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten hun verplichting herbevestigen zich te onthouden van de dreiging of het gebruik van geweld tegen de territoriale integriteit of politieke onafhankelijkheid van Oekraïne’. Dat is Rusland blijkbaar vergeten.

Rusland is bovendien veel blijven investeren in defensie. Het besteedt volgens het gerenommeerde Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI) zo’n 4,3% van zijn inkomen aan defensie. Vergelijk: België houdt het op 1,1 % van het bruto binnenlands product. Rusland haalt daarmee het hoogste cijfer van ’s werelds 15 grootste economieën.

Meer dan 11% van de overheidsbestedingen, ofte 66 miljard dollar, gaat in Rusland naar defensie. Ook dat percentage is het hoogste van de 15 grootste economieën.

Als het gaat om het absolute bedrag dat naar landsverdediging gaat, komt Rusland wereldwijd op de vierde plaats, na de VS (778 miljard dollar), China (225 miljard dollar) en India (72 miljard dollar). Ook de Europeanen besteden veel – Duitsland, Frankrijk en het VK geven elk meer dan 50 miljard dollar uit aan defensie. Samen besteden de EU-landen meer dan China. Maar ze blijven militaire dwergen, omdat ze die inspanning verspreiden over vele minilegertjes.

Een menselijke autoriteit die anderen aanzet zijn voorbeeld te volgen, is sterker dan een tiran die landen dwingt hem te volgen.

Rusland is dus economisch een middelgrote macht, maar militair nog altijd een reus. Als het in een machtsstrijd met landen het laken naar zich toe wil halen, neigt het er dus toe om de interactie naar een terrein te brengen waarop het sterk staat: wapengeweld. Dat is de voorbije jaren ook gebleken in Syrië, Georgië, Libië, de Krim en Oost-Oekraïne.

Het Westen, en zeker de Europeanen, beschikken naast hun wapens over een arsenaal van zachtere machtsvormen: hun economisch-financiële macht, hun maatschappelijke en culturele aantrekkingskracht. Denk aan de Europese way of life, inclusief de sociale bescherming. Die levensstijl trekt blijkbaar aan, want veel voormalige communistische landen kozen ervoor.

Aantrekking is een heel sterke kracht, wist de oude Chinese wijsgeer Mengzi meer dan 2000 jaar geleden al. Op internationaal niveau is een menselijke autoriteit die anderen aanzet zijn voorbeeld te volgen, sterker dan een tiran die landen dwingt hem te volgen. Een land is zo’n menselijke autoriteit, volgens de Chinese politicoloog Yan Xuetong, als het zijn burgers een grote mate van vrijheid en gelijkheid biedt.

Nationalisme en revanchisme

Rusland is dus een militaire grootmacht, maar heeft het ook een motief om zijn militaire macht op deze manier in te zetten in Oekraïne? Het blijft om te beginnen moeilijk te bepalen in welke mate de invasie de beslissing is van één persoon, Vladimir Poetin. Maar zeker is dat hij er een grote rol in speelt. Wat Poetin drijft, is volgens allerlei verklaringen een mengsel van nationalistische en revanchistische elementen.

Dat nationalisme vertaalt zich in verlangen van Poetin om de Russische “grootheid” te herstellen, zoals hij meermaals uitte. Poetin vindt bovendien dat Rusland onder het communisme een slechte zaak deed, omdat vele Russen in andere deelrepublieken van de Sovjet-Unie woonden. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie vormden daardoor miljoenen Russen plots minderheden in een ander land. Hetzelfde argument speelde overigens ook bij de Serviërs in Joegoslavië.

Poetin hanteert ook een brede definitie van “de Rus”. Dat konden we onder meer afleiden uit het essay Over de historische eenheid van Russen en Oekraïners dat hij op 12 juli 2021 publiceerde. Daarin stelt hij dat beide volken al sinds de 17de eeuw eigenlijk één volk zijn, omdat ze taal (sic), cultuur en religie delen.

‘Onze verwantschap is doorgegeven van generatie op generatie. Ze zit in de harten en het geheugen van de mensen die nu in Rusland en Oekraïne leven, in de bloedbanden die miljoenen van onze families verenigen. Samen zijn we en zullen we altijd sterker zijn. Omdat we één volk zijn’. Hij sluit het essay merkwaardig genoeg af met de zin: ‘En wat Oekraïne zal worden – dat zullen zijn burgers bepalen.’

Wat in Poetins essay helemaal ontbreekt, is de erkenning dat de Oekraïners misschien wel belang hechten aan de kwaliteit van bestuur en dus aan de rechtsstaat, aan minder corruptie, aan individuele vrijheden. Zaken die de Europese Unie belichaamt, en Rusland net niet. Het ontgaat Poetin dat deze elementen, naast inderdaad een deels gedeelde geschiedenis en cultuur, minstens even belangrijk zijn voor de huidige generaties.

Wie leeft de internationale regels na?

Daarnaast speelt een verbitterd revanchisme: Rusland voelt zich niet correct behandeld na de val van de Sovjet-Unie.

Daar valt iets voor te zeggen. De jaren ‘90 waren lastige en chaotische jaren. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie volgde Rusland het westerse advies om de economische schoktherapie toe te passen. Dat pakte slecht uit: de pensioenen verdampten, de sociale bescherming takelde af en de gemiddelde leeftijd zakte onder de zestig jaar. Op economisch vlak ontstond er een maffia-economie met oligarchen, bevoorrechte rijken, die het voor het zeggen hadden.

Het Westen en de VS op kop hielden zich ook niet aan bepaalde beloften. Duitsland werd eengemaakt en opgenomen in de NAVO. Rusland aanvaardde dat, met de mondelinge belofte van toenmalig VS-minister van Buitenlandse Zaken James Baker dat de NAVO nadien ‘zelfs geen inch’ verder naar het Oosten zou uitbreiden. Maar de VS namen vanaf 1994 afstand van die visie. Oost-Europese staten begonnen toch te dromen van NAVO-lidmaatschap nadat Rusland uiterst gewelddadig ingreep in Tsjetsjenië. Was het “democratische” Rusland echt wel zo veranderd? Zo rukte de NAVO op naar het Oosten.

Rusland had ook de indruk dat de VS de internationale rechtsregels naar hun hand zetten. In 1990, nadat Saddam Hoessein Koeweit veroverde, sprak de Amerikaanse president George Bush senior dat er een nieuwe wereldorde was ingetreden nu de Koude Oorlog over was. Een wereld waarin de afspraken van de VN-Veiligheidsraad eindelijk wél zouden worden gerespecteerd: staten gebruiken geen geweld meer tegenover elkaar zonder toestemming van de VN.

Rusland stelde vast dat de Verenigde Staten zich niet hielden aan de Nieuwe Wereldorde die ze in 1990 zelf hadden verkondigd.

De visie van een internationale rechtsorde waarin ook de mensenrechten wereldwijd worden verdedigd, maakte in die tijd eveneens opgeld, nadat in Rwanda en Joegoslavië opnieuw genocides plaatsvonden, die de wereld liet gebeuren. Had de wereld geen responsibility to protect, afgekort R2P, een verantwoordelijkheid om anderen te beschermen? Moest de internationale gemeenschap niet simpelweg kunnen tussenkomen in landen waar de regering genocide toestond of zelfs bedreef? Er bestond in die tijd enige openheid voor dat idee, al bleef het omstreden.

Vervolgens stelde Rusland vast dat de VS zich niet hielden aan de Nieuwe Wereldorde die ze zelf hadden verkondigd. Een eerste barst kwam er toen de VS, via de NAVO, Servië bombardeerden zonder VN-mandaat, naar aanleiding van het gewelddadige ingrijpen van het Servische leger in Kosovo. Daarna kwam de illegale inval in Irak in 2003. Rusland gaf een eerste tegenprik in 2008 toen het Georgië aanviel.

Het Westen van zijn kant gebruikte het argument van de ‘responsibility to protect’ om in Libië in 2011 voor een verandering van regime te zorgen. Dat had trouwens dramatische gevolgen voor het land en de hele regio.

Rusland stelde vast dat landen via zogenaamde kleurenrevoluties (de rozenrevolutie in Georgië in 2003, de Oranjerevolutie in Oekraïne in 2004-2005, Kirgizistan in 2005) autoritaire leiders verdreven en vervolgens kozen voor het westerse model. Die revoluties dreven op de macht van de civiele samenleving, sociale media, cultuur.

Die economische en culturele aantrekkingskracht werkte ook in Oekraïne. In 2014 braken er massale protesten uit toen de Russischgezinde president te elfder ure een samenwerkingsakkoord met de Europese Unie wilde afblazen. Daarop veroverde Rusland de Krim en steunde het rebellengroepen in Oost-Oekraïne. Waarop in Kiev westersgezinde regeringen aan de macht kwamen.

Beoordelingsfout?

Dit hele mengsel schiep de bedding waarin zoiets als deze gruwelijke invasie kon ontstaan, maar het verklaart nog altijd niet dat het ook effectief zou gebeuren. Dat is de factor Poetin. Het lijkt erop dat de man in zijn nationalistische en revanchistische bubbel een beoordelingsfout heeft gemaakt.

Poetins vertrouwen groeide met zijn militaire “successen” in Georgië, Syrië of de Krim zonder dat hij daar een grote prijs moest voor betalen. Maar botweg Oekraïne binnenvallen, de grootste staat van Europa, met meer dan veertig miljoen inwoners, is nog van een andere orde.

Is Poetin in de eenzaamheid van de pandemie overmoedig geworden? Geloofde hij te zeer zijn eigen wazige verhalen dat Russen en Oekraïners één volk zijn, om nu te moeten vaststellen dat de Oekraïners niks moeten weten van een Russische verovering?

Met groteske propaganda kan hij proberen de eigen bevolking een realiteit voor te spiegelen waarin de Oekraïnse regering (geleid door iemand met joodse roots) nazistisch wordt genoemd en verantwoordelijk wordt gesteld voor genocide. Maar elders werkt dat niet.

In de digitale en mediatieke wereld mag de waarheid kneedbaar zijn, op het terrein is de waarheid hard. Als de Oekraïners echt niet bij Poetins Rusland willen horen, dan zullen ze daarvoor vechten. En dat blijkt nu, met een bij momenten ontroerende eensgezindheid en moed.

Hoe moet het verder?

Hoe meer dode Russen terugkeren uit Oekraïne, hoe holler de propaganda zal blijken.

Poetins plan om in een paar dagen Kiev te veroveren en daar een andere regering te installeren, is mislukt. Poetin kan moeilijk Kiev met de grond gelijk maken, zoals hij in 1999 deed met de Tsjetsjeense hoofdstad Grozny, want staat in Kiev niet de bron van de Russische beschaving? Of doet hij het toch? Of komt er een stadsguerrilla die lang aansleept, met vele doden aan weerskanten? Of een blokkade van Kiev?

Zelfs als Poetin erin slaagt een regering te installeren in Kiev, blijft de vraag hoe stabiel die wordt, en of Poetin dit alles op lange termijn kan overleven. Zelfs in Rusland is de oorlog niet populair. Ondanks de enorme repressie en de risico’s die mensen lopen, is er protest. Sinds het begin van de oorlog, amper een week geleden, werden al 6000 mensen opgepakt. Hoe meer dode Russen terugkeren uit Oekraïne, hoe holler de propaganda zal blijken, en hoe duidelijker zal worden dat Rusland het broedervolk heeft aangevallen.

En daarbovenop zijn er nog alle gevolgen van de sancties, en de uitsluiting die van Rusland een soort paria maakt. De Russen zullen dat voelen, en ook de Russische elite. Maandag zakten de aandelen van Sberbank, Ruslands grootste bank, op de beurs van Londen met maar liefst 70%. De voorbije dagen zijn de Russische aandelenbeurzen gesloten om het verdict uit te stellen, maar ook de oligarchen zullen bloeden.

Dat alles kan Poetin intern onder druk zetten. Wellicht is het de enige manier om dit conflict te beëindigen. Of kunnen de onderhandelingen toch tot iets leiden?

Waarheen met de wereld?

De vraag is of meer geld voor defensie wel zo’n rationele beslissing is, als je weet dat alle NAVO-landen samen al minstens twintig keer zoveel aan defensie besteden als Rusland.

Het conflict in Oekraïne roept fundamentele vragen op. Breekt er nu een nieuwe bewapeningswedloop aan? Die strijd is volop gaande. Enerzijds wordt in het Westen al besloten om zich meer te bewapenen; Duitsland besliste al om fors meer geld uit te trekken voor defensie.

Natuurlijk wil je niet dat Poetin ons kan afdreigen met kernwapens terwijl wij die niet hebben, maar dat is niet de situatie. Misschien reageert Poetin niet rationeel. Maar de vraag is of meer geld voor defensie wel zo’n rationele beslissing is, als je weet dat alle NAVO-landen samen minstens twintig keer zoveel aan defensie besteden als Rusland. Zou het niet veel verstandiger zijn als de Europeanen hun inspanningen bundelen in een krachtiger militair apparaat? Nu al besteden EU-staten vijf keer zoveel als Rusland.

Anderzijds blijkt net dat oorlog in de ogen van grote delen van de wereldopinie niet meer van deze tijd is. De inval in Oekraïne is voor Rusland een public relations-ramp. En zijn er wel woorden waarmee je de vele slachtoffers van dit broederconflict kan omschrijven?

In een zo verbonden wereld kunnen regio’s met sterke economische macht en soft power andere landen zwaar treffen door hun netwerken te ontregelen. Waren de Amerikaanse sancties tegen Iran niet succesvoller dan de Amerikaanse inval in Irak? Met het toenemende belang van digitale netwerken zal oorlog steeds meer draaien om het verstoren van elkaars netwerken.

Hoe dit ook verder gaat, de strijdende partijen moeten samen verder op en met dezelfde planeet. Om maar iets te zeggen: hoe pakken we de strijd tegen de klimaatverandering aan met een verbitterde kernmacht die leeft van de verkoop van fossiele brandstoffen en die denkt dat een warmer Siberië goed is voor de landbouwproductie? De internationale gemeenschap mag niet vergeten: we moeten op een of andere manier samenwerken met Rusland.