Wat vorige week in Oekraïne gebeurde is geen mislukking, maar een succes van het EU-beleid

Duizenden mensen hebben afgelopen weekend in de Oekraïense hoofdstad Kiev betoogd. Ogenschijnlijk voor de vrijlating van opposant Mikheil Saakasjvilli, in werkelijkheid tegen corruptie en president Porosjenko. Een machtsgreep van de oligarchie werd teruggefloten door de EU en de Oekraïense bevolking, niet door Saakasjvilli’s dramatische avonturen.

De Oekraïense regering liet zich vorige week van haar donkere kant zien. De openbare aanklager en de inlichtingendienst dwarsbomen een onderzoek van het onafhankelijke Anticorruptie Bureau dat werd opgericht door dezelfde Oekraïense overheid. De minister van Binnenlandse Zaken zet de politie in om uit de greep van het onderzoek van het Anticorruptie Bureau te blijven. Agenten van de inlichtingendienst arresteren de oud-president van Georgië Mikheil Saakasjvili, die zich in Oekraïne profileert als witte ridder tegen de corrupte elite.

De oprichting van anticorruptie-instituten, ervoor zorgen dat ze onafhankelijk zijn, duurde jaren. Bovendien was het de belangrijkste voorwaarde voor de visumvrijstelling voor Oekraïne. Exact een half jaar geleden kreeg Oekraïne die visumvrijstelling, en kort daarna worden de anticorruptie-instituten weer aan banden gelegd.

De perceptie leeft dat Europa stil blijft in deze crisis ook al kreeg geen enkel derde land meer financiële steun van de EU dan Oekraïne: 12,8 miljard euro. Maar alles is peis en vree voor de camera’s uitgerekend omdàt Oekraïne zoveel geld krijgt.

Een mislukking zou erg vervelend zijn: de Europese Commissie riskeert voor Oekraïne zowel een verslechtering van de relaties met Rusland als groeiend euroscepticisme bij de publieke opinie in de EU.

Maar achter de schermen rommelt het. Wat vorige week in Oekraïne gebeurde, is niet de mislukking van het Europese uitbreidingsbeleid, maar het beleid in volle actie.

De hoofdrolspelers:

• De gevestigde oligarchie: president Petro Porosjenko en openbaar aanklager Joeri Lutsenko
• De revolutie: oppositieleider Saakasjvili, van 2004 tot 2013 president van Georgië en van 2015 tot 2016 gouverneur van de Oekraïense provincie Odessa
• Het Nationale Anticorruptie Bureau van Oekraïne (NABU): directeur Artem Sytnyk
• De Europese Unie: Europees Commissaris voor Uitbreidingsonderhandelingen Johannes Hahn

Vorige week dinsdag 5 december stond de voormalige president van Georgië op het dak van zijn appartement in Kiev. Hij dreigde ermee naar beneden te springen als agenten hem zouden aanhouden.

De openbare aanklager, onder de controle van president Porosjenko, had hem in staat van beschuldiging gesteld wegens “hulp aan een criminele organisatie” en “poging tot omverwerping van de regering”. Saakasjvili zou een half miljoen dollar hebben ontvangen van een zakenman uit de entourage van Viktor Janoekovitsj, de Oekraïense president die naar Rusland vluchtte nadat hij tijdens de Maidanopstand van 2014 was afgezet.

De contrarevolutie

Het lijkt een groteske beschuldiging aan het adres van Saakasjvili, die zijn hele politieke carrière bouwde op een diepe afkeer van Rusland.

Bovendien is er wél bewijs van de samenwerking tussen de partij van president Porosjenko en het pro-Russische Oppositieblok. Dat kan je aan het stemgedrag in het parlement zien.

‘De partij van Porosjenko, die anti-Russisch is en de revolutie vertegenwoordigt, stemt heel vaak samen met het Oppositieblok’, zegt Sergiy Sydorenko van Evropeiska Pravda, de belangrijkste nieuwssite die de ontwikkelingen rond de Europese integratie van Oekraïne volgt. ‘Bijvoorbeeld op 6 december, toen ze in het parlement een wetsvoorstel indienden om het Anticorruptie Bureau onder politieke controle te brengen.’

De parlementaire meerderheid zou de bevoegdheid krijgen om het hoofd van het Anticorruptie Bureau, op dit moment Artem Sytnyk, te ontslagen. De politieke meerderheid zou dus makkelijk kunnen ingrijpen in de gerechtelijke procedure. Het hoofd van de parlementaire onderzoekscommissie rond corruptie werd al ontslagen en zo verloor het Anti-corruptie Bureau zijn belangrijkste bondgenoot.

Stemden voor het ontslag: de partijen van president Porosjenko en oud-premier Jatsenjoek, zogezegd pro-Maidan, én het pro-Russisch Oppositieblok.

De Oekraïense oligarchie werkt de westerse doelen tegen zonder ze openlijk aan te vallen. Ze spelen het spel mee, maar het is een façade.

Het was niet de eerste keer. Op 29 november kwam inlichtingendienst SBU, onder het bevel van president Porosjenko, tussen in een lopende undercover operatie van agenten van het Anticorruptie Bureau.

Op basis van afgeluisterde informatie was de inlichtingendienst op de hoogte van de operatie die een corrupte deal binnen de Immigratiedienst op heterdaad zou betrappen. Ze kwamen tussen en arresteerden de agenten van het Anticorruptie Bureau.

‘Volgens de wet kan het Anticorruptie Bureau zelf niet afluisteren zonder de toestemming en controle van de inlichtingendienst, die de anti-corruptie operaties dus op de voet kan volgen en kan ingrijpen als die de belangen van de regering schenden’, zegt Sydorenko.

Wat we vandaag in Oekraïne zien gebeuren, is het bovendrijven van de falende constructie na de Maidanopstand van 2014: een oligarch werd president na een anti-oligarchische opstand, maar er kwamen ook instituten om de oligarchie te bestrijden.

Dat de oligarchie op een dag zou terugslaan, stond in de sterren geschreven. Ze proberen de westerse doelen tegen te werken zonder ze openlijk aan te vallen. Ze spelen het spel van de revolutie en de EU mee, maar het is een façade. ‘Porosjenko speelt een spelletje met de EU’, zegt Sydorenko.

Dit lijkt de echte staatsgreep: de machtsgreep van de oligarchie, ondersteund door hun gewapende en juridische arm de inlichtingendiensten en de openbare aanklager, tegen de officiële anticorruptie-instituten die met de steun van de EU en de training van de Amerikaanse FBI corruptie op het hoogste niveau onderzoeken en bestrijden.

De regerende elites van Oekraïne nemen geen verantwoordelijkheid voor hun staat en gezworen vijanden verenigen zich zonder veel problemen als het is om anticorruptie-activisten te bestrijden en onafhankelijke anticorruptie-instituten lam te leggen.

Het nucleaire wapen

‘Een stap terug van de afgrond: de nacht waarin Oekraïne bijna de visumvrijstelling verloor’, schrijft Sydorenko in één van zijn laatste artikels. Want de EU beschuldigde Joeri Lutsenko, de openbare aanklager van Oekraïne, er officieel van om de onderzoeken van het Anticorruptie Bureau tegen te werken.

En het belangrijkst van al: op 7 december dreigden ambtenaren van de dienst van EU-Commissaris Hahn ermee om het “nucleaire wapen” in te zetten: de visumvrijstelling opheffen. Een president die door zijn gestuntel om zijn eigen hachje te redden, ervoor zorgt dat gewone Oekraïense burgers niet meer visumvrij kunnen reizen? Zijn politieke carrière is voorbij.

De mogelijkheid voorzien om de visumvrijstelling op te heffen als anticorruptiehervormingen zouden worden terug geschroefd, is een verwezenlijking van jarenlang lobbywerk van de Oekraïense civiele maatschappij, waaronder Transparency International Ukraine.

Op 7 december dreigden ambtenaren van de dienst van EU-Commissaris Hahn ermee om het “nucleaire wapen” in te zetten: de visumvrijstelling opheffen. Het werkte.

Dat lobbywerk wierp vorige week de eerste vruchten af: de wet kwam niet door het parlement. ‘We weten nu dat de oligarchische leidersklasse niet bereid of in staat is om tegen de EU in te gaan’, zegt Sydorenko. ‘Porosjenko heeft verkeerd ingeschat tot hoe ver hij kan gaan. In Oekraïne is Porosjenko een controversieel figuur. Hij denkt dat hij zomaar overal mee kan wegkomen. Dit was een les voor hem.’ Het “nucleaire wapen” werkt. Ermee dreigen om de atoombom te droppen, werkt afschrikkend. Dat is de les die we uit deze crisis moeten trekken, niet dat we nu alle hoop in Oekraïne moeten opgeven.

‘Dat zou een grote vergissing zijn’, zegt Marta Barandiy van de ngo Promote Ukraine. ‘Vergeet niet dat Oekraïne meer is dan onze regering. De EU moet aan de kant van de jonge generatie Oekraïners staan die hopen op een betere toekomst voor hun land. Onze civiele samenleving is sterk en kan verandering afdwingen met de steun van de EU, zoals nu bewezen is.’

Er volgden ook nog niet mis te verstane signalen van het IMF. Op 6 december stuurde IMF-directrice Christine Lagarde een persbericht uit en een dag later had ze al met president Porosjenko gesproken. Dreigen met opschorting van de miljardensteun van het IMF is een even groot nucleair wapen als de visumvrijstelling verliezen.

Ongelooflijk, maar waar: een dag later, op 8 december, in dezelfde week als het weinig flatterende schouwspel van Porosjenko die anticorruptie-instituten aan banden legt en de oud-president van Georgië laat arresteren, vond in Brussel de EU-Oekraïne Associatieraad plaats. Oekraïense ministers bekeken samen met EU Commissarissen en ambtenaren de vooruitgang in de implementatie van de Associatieovereenkomst.

‘Onze civiele samenleving kan verandering afdwingen, maar alleen met de steun van de EU. Sta aan de kant van onze jonge generatie die hoopt op een betere toekomst voor ons land.’

‘We zagen elkaar voor het eerst sinds de inwerkingtreding van de overeenkomst en de visumvrijstelling’, klonk het in de persverklaring. Het leek wel alsof er geen vuiltje aan de lucht was, maar de aandachtige lezer kan tussen de lijnen frustratie lezen:

‘De Associatieraad is erkentelijk voor het werk van het Nationale Anticorruptie Bureau van Oekraïne en brengt in herinnering dat gespecialiseerde anti-corruptie instituten onafhankelijk moeten zijn. Er moet een aparte anticorruptierechtbank komen.’

Zo’n aparte rechtbank moet efficiënter met het Anticorruptie Bureau samenwerken en binnen de zes maanden een uitspraak kunnen doen. ‘Dit hele schandaal was tenminste goed voor iets: de anticorruptierechtbank belandde hoger op de agenda’, zegt Sydorenko.

‘Doordat Porosjenko paniek aanrichtte bij de internationale partners, hebben die juist veel dwingender opgeroepen om de aparte rechtbank nu eindelijk op te richten. Nu is de vraag of het wetsontwerp dat Porosjenko aan het parlement zal voorleggen, zal voldoen aan de internationale standaarden van onafhankelijke rechtbanken.’

‘Misschien wordt het een machteloze pseudorechtbank zonder onafhankelijke rechters. De rechters moeten geselecteerd worden in een transparante procedure en onder toezicht van internationale monitors. Anders zullen politici de selectie controleren.’

Straatprotesten

Sydorenko gelooft niet dat Oekraïne nu plots van het EU-pad afdrijft. ‘De bevolking is tot vandaag bereid om de overheid te bestrijden als die ook maar overweegt om terug te komen op de stappen na Maidan. Dat is een teken van hoop. Afgelopen weekend zagen we in Kiev de grootste protesten sinds Maidan.’

‘In tegenstelling tot wat de internationale media ervan maakten, hadden die meer te maken met woede over de kunstgrepen van de oligarchie om gerechtigheid te ontlopen, dan met de aanhouding van Saakasjvili. Mensen riepen slogans tegen Porosjenko, niet voor Saakasjvili. Saakasjvili profileert zich als leider die vervolgd wordt wegens zijn strijd tegen corruptie, maar hij heeft er niks mee te maken.’

President Porosjenko gaf Saakajsvilli zelf ingang in de Oekraïense politiek. Hij benoemde hem in mei 2015 tot gouverneur van de provincie Odessa. Saakasjvili kreeg makkelijk het Oekraïense staatsburgerschap. Lees hier hoe een Georgische voorhoede in Odessa Oekraïne klaarstoomde voor het Westen.

Na anderhalf jaar hield Saakasjvili het zelf voor bekeken. Lees hier waarom Saakasjvili ontslag nam als gouverneur van Odessa en hier waarom hij een eigen oppositiepartij oprichtte.

In de zomer van 2017 diende zich voor Porosjenko een makkelijke kans aan. Saakasjvili was in de VS. De immigratiedienst trok zijn staatsburgerschap in. Lees er hier alles over.Het zou verkeerd zijn om ons blind te staren op de figuur Saakasjvili. Zijn zin voor politiek drama trekt de aandacht van de internationale media, maar dit gaat over veel meer dan Saakasjvili alleen.

De volkswoede over de aanhoudende corruptie van een kleine elite en de dalende levensstandaard van de bevolking groeit. Mediaberichtgeving over de corruptie die het Anticorruptie Bureau onthult, versterkt de onvrede verder.

Er is één man die er een uitlaatklep aan biedt, die de onvrede mobiliseert tot een fysieke aanwezigheid in de straten: Mikheil Saakasjvili.

Hij probeert deze strijd tussen de anticorruptie-instituten en de gevestigde oligarchie met dramatisch politiek toneel in zijn persoon te laten culmineren.

Dat drama bereikte vorige week een hoogtepunt. De agenten op het dak konden Saakasjvili overmeesteren, maar net voordat ze hem in de politiecombi konden duwen slaagden zijn aanhangers erin om hem te bevrijden. Hij kon ontsnappen en leidde de menigte naar het Maidanplein waar hij opriep tot volgehouden vreedzame protesten en het ontslag van president Porosjenko.

‘Alle media schreven dat de protesten gingen over de aanhouding van Saakasjvili, maar ze gingen over de woede tegen Porosjenko die gerechtigheid probeert te ontlopen.’

Onder de menigte ook veel ultranationalisten die met een andere agenda aan de protesten van Saakasjvili deelnemen. Saakasjvili is zelf geen ultranationalist, maar hij schrikt er niet voor terug om te profiteren van ontvlambare situaties als deze. Dit is zijn moment om zijn partij uit te bouwen en zijn nationale bekendheid op te krikken tot het niveau van rivaal van Porosjenko.

‘Wat hem nu overkomt, is een godsgeschenk’, zegt Sydorenko. ‘Porosjenko is dom: door zijn vervolgingsdaden tegen Saakasjvili geeft hij Saakasjvili juist het imago van een politicus die ingaat tegen de gevestigde belangen. Voor hij het staatsburgerschap van Saakasjvili introk, was Saakasjvili een politiek figuur in de marge. Elke stap die Porosjenko in deze crisis zette, was absoluut contraproductief voor zichzelf.’

Bovendien stelde hij zich bloot aan ongemeen scherpe kritiek binnen de Europese Volkspartij waartoe de partij van Porosjenko behoort (zie kader onderaan).

De laatste mislukking dateert van 10 december: Saakasjvili werd een tweede keer gearresteerd, en tot ieders verbazing aanvaardde de rechter de aanklacht van de openbare aanklager niet. Saakasjvili werd vrijgelaten en geeft nu al gretig interviews aan de media.

En wat hebben we nu geleerd?

Eurosceptici, populisten en tegenstanders van het EU-uitbreidingsbeleid beleefden vorige week hoogdagen.

Hun kritiek gaat ongeveer als volgt: ‘Oekraïne verraadt de EU en maakt weer politieke gevangenen. Het parlement en de president proberen voortdurend de onafhankelijkheid van instituten terug te schroeven, tegen het Associatieakkoord in dat Oekraïne zo hard moest bevechten nadat Nederlanders er in een referendum in 2016 tegen stemden.’

‘Je zou verwachten dat de Oekraïense leiders, nadat het akkoord na veel moeite en met een wankel draagvlak dan toch werd goedgekeurd, elke letter ervan zouden respecteren. Maar in de plaats daarvan testen ze de rode lijnen van de EU. Dat is durven, dat is lef hebben.’

‘De inspanningen om Oekraïne te overtuigen een nieuwe bladzijde te schrijven in de geschiedenis, waren altijd gedoemd tot mislukken. Een diep verankerde corrupte oligarchie kan je niet veranderen. Dit zegden wij al van in het begin en nu krijgen we gelijk.’

De kritiek is terecht, maar vier jaar na een revolutie kan er nog geen democratie zijn. Wat er wél na vier jaar in Oekraïne is, is een versterkte civiele samenleving, meer checks en balances, krachtige hefbomen voor de EU en een begin van onafhankelijke instituten die de verwachte machtsgrepen van de oligarchie kunnen terugfluiten en overwinnen.

Vier jaar na een revolutie kan er nog geen rechtsstaat zijn. Maar er is wel een versterkte civiele samenleving en hefbomen voor de EU die de machtsgrepen van de oligarchie kunnen terugfluiten.

Alles draait om de opbouw van sterke instituten. Liberale activisten in Rusland benijden Oekraïne daarvoor, omdat deze activisten ook tegen corruptie ijveren maar niet kunnen terugvallen op onafhankelijke instituten en een EU die kan dreigen met “nucleaire wapens”.

Saakasjvili zegt dat hij het land moet redden om het opnieuw op het pad van de Europese rechtsstaat te zetten. Maar een betere oplossing dan zich op te werpen als held die het land naar een volgende destabiliserende revolutie leidt, is de instituten ondersteunen. Met vastberaden steun van de EU zijn zij sterk genoeg om de klus zelf te klaren.

Dat is een langere en moeizamere strijd dan een revolutie ontketenen. Europese kiezers zullen dat geduld misschien niet opbrengen. In eurosceptische tijden zijn zij een rem op uitbreiding van bij de minste tekenen van mislukking. Maar soms werkt de EU wél en daar zagen we afgelopen week in Oekraïne een zeldzaam voorbeeld van.

De machtsgreep van de oligarchie kwam er nadat de EU en de VS onder Donald Trump de druk hadden verzacht. Dat gaf president Porosjenko vleugels om de rode lijnen te testen. Hij werd teruggefloten en zowel de EU als de VS zijn nu alerter.

In Oekraïne kan de EU het verschil maken voor burgers die hunkeren naar gerechtigheid en een einde aan de straffeloosheid voor corrupte oligarchen. De geopolitieke macht van de EU uit zich op zulke momenten het sterkst.

Want de Russische president volgt het Oekraïense schouwspel. En hij verheugt zich niet enkel omdat Porosjenko Saakasjvili liet arresteren, zoals Saakasjvili beweert. Poetin lacht ook omdat Saakasjvili weer het revolutionaire pad opgaat. Elke vorm van instabiliteit in Oekraïne toont voor Poetin het falen van Oekraïne post-Maidan aan.

Wat Rusland wel frustreert, zijn onafhankelijke instituten en een sterke Oekraïense civiele maatschappij die via de democratie de pijnlijke weg van de hervormingen bewandelen en de strijd tegen de oligarchie voeren. Als de EU niet doorzet, wordt Poetins stelling waarheid: dat de westerse doelen in Oekraïne nooit gingen over democratie en rechtsstaat, maar enkel anti-Russisch waren.

***

Porosjenko onder vuur binnen Europese Volkspartij
Zowel Saakasjvili (voor zijn Georgische partij) als Porosjenko zijn lid van de Europese Volkspartij (EVP) waar ook CD&V toe behoort. Voor zijn vervolgingsdaden tegen Saakasjvili kreeg president Porosjenko een veeg uit de pan tijdens de vergadering van EVP-leiders aan de vooravond van de top van het Oostelijk Partnerschap van de EU in Brussel op 27 november.

Het was de Oekraïense oppositieleider Joelia Timosjenko, ook lid van de EVP, die de kwestie opwierp. Zij is een grotere bedreiging voor Porosjenko dan Saakasjvili: ze haalt 12% in peilingen, Porosjenko 14%, Saakasjvili slechts 3%. In Oekraïne wordt druk gespeculeerd dat de partijen van Timosjenko en Saakasjvili de parlementsverkiezingen van 2019 zouden kunnen winnen en samen de regering zouden kunnen vormen.

Ook na de kritiek van zijn Europese collega’s binnen de EVP ging Porosjenko verder met de vervolging van Saakasjvili. Daarbij klonk hij als de Russische president Poetin: ‘Ik heb er niks mee te maken, laat het onafhankelijke gerecht zijn werk doen.’ EVP-voorzitter Joseph Daul aanvaardde niet dat Porosjenko de zaak-Saakasjvili afwimpelde op de rechtbanken omdat die nog niet onafhankelijk zijn. Daarmee insinueerde Daul dat de vervolging duidelijk aangestuurd wordt door de president zelf.