Veel te vroeg om te juichen over akkoord Iraans atoomprogramma

Er werd feest gevierd in Teheran toen vorige week bekendgemaakt werd dat er een akkoord was tussen Iran en de onderhandelaars uit de Europese Unie, de Verenigde Staten, China, Rusland, Frankrijk, Groot-Brittannië en Duitsland.

Voor de Amerikaanse regering was blijven doorwerken om tot een onderhandelde oplossing met Iran te komen allesbehalve evident, gezien de nooit vertoonde politieke campagne van zowel de Israëlische regering Netanyahu als de Republikeinse oppositie, die een meerderheid heeft in beide kamers van het Amerikaanse parlement.

Thomas Friedman schrijft in de New York Times dat een echte Obama-doctrine zichtbaar wordt in dit akkoord, als je het in hetzelfde kader plaatst als de recente toenadering tot Cuba en Myanmar. Obama zelf zegt daarover: ‘Als we dit soort problemen diplomatiek kunnen oplossen, groeit de kans op veiligheid voor onszelf en op de mogelijkheden om onze bondgenoten te verdedigen. Wij gaan het gesprek aan, maar we behouden al onze mogelijkheden [om militair op te treden].’

Dat klinkt overtuigend, maar het is veel te vroeg om te juichen, zeggen David Criekemans (Universiteit Antwerpen), Bruno De Cordier (Universiteit Gent), Hubert Van Humbeeck (Knack) en Luc Barbé (auteur en energie-expert), leden van de MO*academy.

De eerste vraag die we de MO*academy stelden, was een evidente: is dit akkoord een historische kans om Iran opnieuw deel te laten worden van de “internationale gemeenschap”? De antwoorden staan stijf van het voorbehoud.

David Criekemans: De kans is aanwezig, maar de deal is nog niet rond. Pas op 30 juni kan het finale akkoord, als het er al komt, op zijn merites beoordeeld worden. Positief is dat een aantal elementen gedetailleerd zijn. Zo zal Iran slechts twee derde van zijn centrifuges behouden (van 19.000 eenheden naar 6.104). Teheran zal de voorraad uranium met 95 procent afbouwen, en het laat zelfs tien jaar lang inspecties toe.

Iran denkt dat de sancties beëindigd worden, John Kerry spreekt over opschorting.

Maar wat met de sancties? Nu al is er een verschil in interpretatie. De Iraanse onderhandelaars spreken over termination (beëindiging). Amerikaans buitenlandminister Kerry neemt enkel suspension (opschorting) in de mond. Tussen nu en 30 juni zijn er nog talloze kansen om de deal onderuit te halen. 

Luc Barbé: Zeker. En dat zou de stabiliteit in de regio op termijn alleen maar goed kunnen doen. Iran is een land van 75 miljoen inwoners. Zo een land isoleren en marginaliseren leidt alleen maar tot frustratie en rancune, en we weten tot wat dat leidt. Een toenemende vervlechting tussen Iran en de rest van de wereld kan iedereen alleen maar ten goede komen. Er kan meer druk komen op het Iraans regime om de mensenrechten te respecteren en de rest van de wereld kan proeven van de rijkdom van de Iraanse cultuur. Als dit akkoord de isolatie van Iran vermindert, is dat mooi meegenomen.

Iran is nodig om het gevaar van Islamitische Staat in te dijken.

Hubert Van Humbeeck: Het hele plaatje is er in het Midden-Oosten de voorbije maanden niet duidelijker op geworden. Het akkoord is zeker voor Iran een historische kans om zijn plaats in de internationale gemeenschap weer in te nemen. Dat kan op zichzelf een hele vooruitgang zijn. Of het lukt, hangt in de eerste plaats van Iran zelf af. Of het akkoord voor de VS historisch is, moet blijken.

Aan de ene kant is de steun van Iran nodig om het gevaar van Islamitische Staat in te dijken. Aan de andere kant zal Washington ook de oude alliantie met Saoedi-Arabië en de Golfstaten niet op de helling willen zetten. Dat alles in het besef dat IS steun krijgt uit de Golf. Dat is dansen op een slappe koord.

Bruno De Cordier: Op de één of andere manier moet ik vooral denken aan de actieve toenadering tussen Kadaffi en het Westen en de ‘internationale gemeenschap’ kort voor Kadaffi’s – laten we wel wezen, deels extern georkestreerde – omverwerping. Om iemand een mes in de rug te draaien moet je natuurlijk eerst achter die persoon gaan staan. En dat is er wat er uiteindelijk gaat gebeuren, vanuit een vaststelling dat decennialange confrontatiepolitiek dat resultaat niet had.

Dreigen Israël en de Republikeinen die kans op vrede te torpederen?

David Criekemans: Die kans is niet onbestaande. Op het thuisfront richt Obama zich daarom rechtstreeks naar de Amerikaanse publieke opinie in plaats van naar het Congres. Hij hoopt zo een momentum op te bouwen zodat het parlement alsnog zijn voorstel nipt zou aanvaarden. Of dat zal gebeuren is nog maar de vraag. Er wordt vaak gezegd dat ‘only Nixon could go to China’, omdat hij zijn credentials als anti-communist door niemand in vraag gesteld werden. De vraag is of een gematigde Democraat met een vijandig Congres in staat zal zijn om een dergelijke geopolitieke revolutie te realiseren.

Kan een gematigde Democraat met een vijandig Congres een dergelijke geopolitieke revolutie realiseren?

In Israël zijn de meningen wellicht meer genuanceerd, maar de politieke mainstream van rechtse partijen wil vooral de huidige situatie behouden. Zij vrezen dat een Iran dat niet meer in het strafbankje zit de facto zijn macht zal versterken richting Assad in Syrië en Hezbollah in Libanon, wat overigens niet ondenkbeeldig is. Dat leidt tot een merkwaardige de facto coalitie van Israël met landen als Saoedi-Arabië.

Hubert Van Humbeeck: De politieke situatie in de VS dreigt de hele deal inderdaad te ondermijnen. De Republikeinen lieten al weten dat ze het akkoord met Iran opblazen, als ze straks de volgende president leveren. Er is dus minder dan twee jaar tijd om aan te tonen dat iedereen van dit akkoord beter wordt.

Er is minder dan twee jaar tijd om aan te tonen dat iedereen van dit akkoord beter wordt

Luc Barbé: Sommigen zullen wijzen op de rechtse koers van Benjamin Netanyahu, maar ik denk dat het dieper zit. De risico-aversie van vele Israëli’s is enorm. Wat begrijpelijk is gezien de gebeurtenissen in de vorige eeuw. De anti-Israël uitspraken van voormalig Iraans president Ahmadinejad hebben de zaak uiteraard verder bemoeilijkt.

De vrees van Israël voor Iran is natuurlijk geen excuus voor het niet respecteren van het internationaal recht of het vertragen van internationale onderhandelingen over het Iraans nucleair programma. Maar ze maakt het bijzonder moeilijk voor de Israëlische politici om een akkoord met Iran over kernwapens goed te keuren.

Netanyahu & co vinden dat je met Iran geen akkoorden kan en mag sluiten. Terwijl ze zelf geen alternatief voorstellen, want niemand gelooft dat een militair ingrijpen in Iran een kernwapenprogramma definitief zou stoppen. Het zou het hoogstens met een paar jaar vertragen en het zou heel het Midden-Oosten in vuur en vlam zetten.

Of komt de dreiging eerder uit de hoek van Saoedi-Arabië en zijn bondgenoten in de Gulf Cooperation Council, die nu ook carte blanche krijgen om Jemen te bombarderen?

Bruno De Cordier: Het indammen van Iran is, samen uiteraard met het oliedollarsysteem,  één van de bestaansredenen voor de erg dubbelzinnige maar geprivilegieerde band tussen Saoedi-Arabië en de VS en voor het bestaan van de SAG (GCC) waarvan Saoedi-Arabië de spil is.

Soaedi-Arabië heeft er alle belang bij om Iran als een destabiliserende factor in de regio voor te stellen.

David Criekemans: Saoedi-Arabië concurreert met Iran om het regionale leiderschap in de regio. Zij hebben er daarom alle belang bij om Iran als een destabiliserende factor in de regio voor te stellen. De vermeende steun van Iran aan de Houthi’s in Jemen is daarvan een voorbeeld. Men kan zich evenwel de vraag stellen of er wel degelijk sprake is van zo’n structurele steun, de bewijzen daarvoor zijn beperkt.

Hoewel onuitgesproken, kan men de toenaderingspoging van Obama ten aanzien van Iran zien als een manier om de geopolitieke balans in de regio van het Midden-Oosten te herdefiniëren. Het is een publiek geheim dat de Amerikaans-Saoedische relatie zwaar onder druk staat, zeker sinds 11 september 2001. Riyad steunt immers radicaal-soennitische koranscholen in het buitenland om in ruil de positie van het Huis Saud in het binnenland niet te laten in vraag stellen -een deal die zo oud is als Saoedi-Arabië zelf. Riyad steunde ook, ten minste via stromannen, radicale soennitische groepen in de oorlog in Syrië.

De Golfstaten, Saoedi-Arabië en Egypte trachten een eigen “rapid reaction force” te ontwikkelen, maar die is niet zo neutraal als men zou denken. Het prisma van de eeuwenoude soennitisch-sji’itische machtsstrijd biedt ons meer inzicht in wat er werkelijk gaande is. Daaruit zouden ook lessen getrokken moeten worden voor het buitenlands beleid dat het Westen voert. Een vorm van terughoudendheid om ons voor een bepaalde kar of ‘regionale agenda’ (soennitisch dan wel sji’itisch) te laten spannen, is daarom misschien wel op zijn plaats.

Vanuit westerse positie bekeken is stabiliteit en een zekere balans tussen beide regionale machten misschien wel het meest wenselijke scenario. De vraag is of Saoedi-Arabië en de GCC bereid zullen zijn om zo’n scenario te aanvaarden.

Een land dat dit akkoord zou proberen ondermijnen, zal onder zware druk komen te staan.

Luc Barbé: Laten we niet vergeten dat dit akkoord echt wel heel ruim gedragen is. Door de vijf vaste leden van de VN-Veiligheidsraad en alle landen van de Europese Unie. Dat kan tellen op internationaal vlak. Een land dat dit akkoord zou proberen ondermijnen, zal onder zware druk komen te staan. Er zullen wel pogingen zijn, maar zelf denk ik dat die het akkoord niet in gevaar brengen.

Bruno De Cordier: De VS zijn in hun geschiedenis scheep gegaan met veel minder coöperatieve regimes dan dat in Iran. De geopolitiek berekeningen gaan vandaag vooral uit van het feit dat Iran op het terrein veel actiever betrokken is bij de strijd tegen Da’esj of Islamitische Staat dan de VS zelf. Iran heeft ook wel degelijk actieve invloed onder de sjiieten en sjiitische partijen in Irak en in de Perzisch-Arabische Golf.

Dat de VS de strijd tegen of, minstens, het indijken van Da’esj aan Iran zou willen delegeren is misschien vergezocht, maar het erkennen van Irans actieve rol daarin laat de VS en zijn NAVO-vazallen de handen wat vrijer om elders te interveniëren. En als Iran daardoor verzwakt en implodeert, is dat meegenomen. Vergeet ook niet dat het Westen de bedoeling heeft om een wig te drijven tussen Rusland en Iran.

Uiteindelijk gaat het om het aanwakkeren van wat intussen de Dertigjarige Oorlog binnen de islam aan het worden is, door het steunen van zowel een soennitisch als sjiitisch machtsblok.

Zorgt een eventuele détente tussen Iran en de VS ook voor interne politieke hervormingen in Iran?

Hubert Van Humbeeck: Ik zou daar niet op rekenen en het lijkt me op dit moment ook niet de eerste zorg van de VS. Ik denk dat ook de Iranezen nu eerst blij zijn dat ze het economisch misschien wat beter krijgen. Zoals Brecht al zei: Erst kommt das Fressen,…

David Criekemans: Vergeet niet dat Iran een jonge, pro-westerse bevolking heeft. Ze zijn de sancties meer dan beu. Blijkbaar voelen de ayatollahs dat ze hun positie toch enigszins moeten wijzigen als ze  binnenlands hun politieke gezag willen behouden. In die zin komen de binnenlandspolitieke ontwikkelingen en de buitenlandse politiek hier samen.

Het is een kans die zich slechts één keer per generatie voordoet. Ontspoort het, dan zou Iran terug in isolement kunnen treden en zal het overigens wellicht nauw aansluiten bij het Euraziatische anti-Westerse blok dat zich mogelijk vormt tussen Rusland en China.

Khamenei herbevestigt zichzelf als “vader” van de Iraanse natie.

Nu al tracht Moskou de olie die Iran zal exporteren via Rusland te laten verlopen. Iran heeft immers te weinig raffinagecapaciteit. Met andere woorden, het internationale akkoord met Iran zou toch ook nog andere, onverwachte gevolgen kunnen hebben. Iran zou zich kunnen ontpoppen tot een zelfstandige pool die eigen keuzes gaat maken in het buitenlands beleid, met de nodige ‘checks and balances’.

De vraag zal daarbij dan weer worden of de bevolking mee zal willen stappen in die keuzes. Maar daarvoor is het nog te vroeg. Eerst maar eens afwachten wat 30 juni zal brengen. Lukt de deal niet, dan kan Khamenei in ieder geval zeggen: ‘Wij hebben het geprobeerd, maar met het Westen vallen geen deals te maken.’ Verwacht in dat scenario opnieuw een radicaliseringsgolf in Iran. Welk scenario het ook moge worden, Khamenei herbevestigt zichzelf als “vader” van de Iraanse natie.