Klimaattop in Katowice, Poolse steenkoolhoofdstad

Klimaattop Katowice: ‘Stabiliteit moet er zijn, geen herrie’

© Panos Picture / William Daniels

Het politiek-economische establishment van Polen blijft vasthouden aan steenkool. Zelfs de vakbonden springen mee op de kar. Van onderuit ondervinden ze weinig tegenkantingen.

Begin juni. Katowice staat voor een loden zomer, een van de heetste uit zijn geschiedenis. De stad zal zuchten onder de klimaatverandering, net als grote delen van Europa. Maar het klimaat heeft in Zuid-Polen geen prioriteit. Die gaat naar de banen in de steenkoolmijnen en de smog van de steenkoolkachels. Toch vindt in december hier, in de hoofdstad van Silezië met zijn eeuwenoude steenkoolindustrie, de COP24-klimaatconferentie plaats die het klimaatakkoord van Parijs ten uitvoer zal moeten brengen.

Katowice heeft hard gelobbyd om de COP24 binnen te halen. Het was die andere Poolse industriestad Gdansk te slim af. ‘Grote evenementen naar hier halen is onderdeel van onze strategie’, zegt viceburgemeester Marius Skiba. Sinds de zware industrie wegtrok uit de stad, verandert ze in een attractiepool voor congressen en toernooien, want Katowice wil dat er bezoekers komen.

Wie in 2013 op de klimaattop van Warschau was, herinnert zich hoe schaamteloos het land toen de kaart van de steenkool trok.

Polen had al twee keer de klimaattop te gast, in 2008 in Poznan en in 2013 in Warschau. Wie er die laatste keer bij was, herinnert zich hoe schaamteloos het land toen de kaart van de steenkool trok. De regering liet de klimaatconferentie sponsoren door multinationale ondernemingen. Dat was nooit eerder gebeurd.

Onder de sponsors waren enkele van de grootste “klimaatcriminelen”, zoals Alsthom, Arcelor-Mittal en BMW. En samen met de World Coal Association, de wereldlobby van de steenkoolindustrie, zette de regering de International Coal and Climate Summit op, naast en tijdens de eigenlijke klimaattop. De Coal Summit leverde het Communiqué van Warschau af. Dat noemde steenkool onmisbaar om ook voor miljarden armen duurzame energie te verzekeren en pleitte onverholen voor meer ‘schone steenkool’.

Loopt het dit keer anders? Lokale bestuurders en activisten zijn sceptisch. Neem Myslowice, een stadje zo’n tien kilometer ten zuidoosten van Katowice. Het zit gekneld tussen twee actieve ondergrondse steenkoolmijnen: de Tauron-Sobieski-mijn in het oosten en de PGG-Wesola-mijn in westen. Dat schept een levensgroot dilemma. De twee mijnen denken immers niet aan stoppen, integendeel, en waar de steenkool weg is, laten ze de mijngangen instorten. Zo besparen ze op kosten. Maar bovengronds veroorzaakt die aanpak grote schade, zoals verzakkingen van de wegen en barsten in de huizen. Daarover bestaat veel misnoegdheid in Myslowice.

Anderzijds, zegt burgemeester Edward Lasok, legt de gemeente heffingen op de activiteiten van de mijnen en haalt ze er inkomsten uit. Wat ook meespeelt is dat twee van de drie mijnwerkers van de streek zijn. Iedereen heeft wel een mijnwerker in de familie. Hoe verzoen je die lusten met de sociale lasten? De burgemeester blijft voorzichtig tegenover de mijnfirma’s, te meer omdat de Poolse staat er eigenaar (PGG) of mede-eigenaar (Tauron) van is. En je rijdt de staat – versta: de regering – toch niet frontaal tegen zijn kar.

De mensen kijken overigens niet gelaten toe. Burgerassemblees worden druk bijgewoond. En de gemeentebesturen volgen. Myslowice heeft een memorandum tegen de expansie van mijnen onder zijn grondgebied aangenomen. Maar hoezeer de mijnbouwfirma’s ook beloven dat ze zullen oppassen, de mensen zien in de praktijk niets veranderen.

Ter afleiding: het antismogplan

Ex-premier Beata Szydło – dochter van een mijnwerker – droeg in december 2017 onder druk van haar partij haar functie over aan minister van Financiën Mateusz Morawiecki. Die zou gematigder zijn, ook ten opzichte van West-Europa. Maar ‘steenkool is de kern’, zei Morawiecki onomwonden in zijn inaugurale rede, ‘van onze energieopwekking, we kunnen noch willen daarvan afstappen’. Omwille van de verzekerde energievoorziening, aldus de nieuwe premier, ‘gebruiken we de grondstoffen waartoe we door de ligging van ons land toegang hebben. Dat is een voorwaarde voor onze soevereiniteit.’ Op lange termijn komen er kernenergie bij en ‘alternatieve energiebronnen’, zonder dat Morawiecki preciseerde wat die dan wel zijn.

Polen wil onafhankelijk zijn van energie uit Rusland. In die context laat de regering steenkool niet los.

Morawiecki’s PiS-partij doet aan realpolitik. Polen wil onafhankelijk zijn van de energieleveringen uit Rusland. Intussen klinkt Polen zich wel vast aan contracten met Amerikaanse firma’s die gas leveren, dat Polen deels zelf gebruikt en deels aan de buurlanden doorverkoopt. In die context laat de regering de steenkool niet los, want ze vindt steenkool een zegen. Al beseft ze dat die ook een vloek is.

Grote delen van het jaar hangt er smog boven de Poolse steden. Stof en roet uit de schoorstenen verstikken de mensen. Elk jaar sterven daardoor bijna 50.000 Polen voortijdig. Morawiecki’s regering kwam begin 2018 dus met een actieplan. Het is gericht op de armsten, want smog is een symptoom van energiearmoede. Veel huishoudens hebben geen goede kachels (80 procent is aftands) en geen geld voor goede brandstof. De mensen stoken slechte steenkool en echt alles wat wil branden om zich te verwarmen. Daaraan moest dus dringend wat gedaan. Het actieplan was overigens ook een eis van de kolenverkopers. Die verzamelden 18.000 handtekeningen onder een petitie “Tegen smog en voor steenkool”, goede steenkool welteverstaan. Maar wat wil de regering met haar campagne bereiken?

In een technologiepark nabij Katowice doet Patrik Bialas onderzoek naar smog. Maar hij zit in de regio ook achter de burgerinitiatieven voor energietransitie. Hij vindt dat het antismogactieplan afleidt van de kern van de zaak. Bialas erkent dat smog grotendeels van de huishoudens en hun kachels komt. ‘Slechte kachels, slechte verbranding, laag rendement, lage schoorstenen’, vat hij het samen.

Het idee is het aandeel van die kleine verbrandingseenheden te verminderen en in te zetten op grote centrales. En ja, aldus Bialas, die grote centrales stoten minder stofdeeltjes uit, ‘maar ze brengen wél meer broeistofgassen voort dan de kachels in de woningen. Het resultaat is meer uitstoot die slecht is voor het klimaat.’

© Panos Picture / William Daniels

Grote delen van het jaar zijn de Poolse steden gehuld in smog, een symptoom van energiearmoede volgens de regering. Veel huishoudens stoken immers “slechte steenkool”.

Transitie zonder turbulentie

Kritische waarnemers zien niets dan dubbelzinnigheid. De Poolse regering voert actie tegen smog, omdat de publieke opinie gevoelig is voor dat thema. Tegelijk pleit ze voor investeringen om de steenkoolindustrie concurrerender te maken. Er komen nieuwe dagbouwmijnen van bruinkool en die brandstof zal vooral in de elektriciteitscentrale van Bolgatow worden gestookt. Volgens Joanna Flisowska van het Climate Action Network is Bolgatow de grootste klimaatschender van Europa en blijft die centrale ook ná 2040 open.

Flisowska legt een deel van de verantwoordelijkheid bij de Europese instellingen in Brussel. Die staan toe dat Polen elektriciteitscentrales blijft subsidiëren die steen- of bruinkool stoken. Polen pompt miljarden in dat productiepark via het capaciteitsmechanisme. Dat zet de elektriciteitsboeren ertoe aan extra capaciteit in stand te houden om pieken in de vraag naar elektriciteit op te vangen.

In de Europese Unie keert Polen de meeste van zulke subsidies uit. De kosten worden doorberekend aan de eindgebruikers. Zo worden ook afgeleefde centrales in leven gehouden. Flisowska leest in gegevens van de Poolse netbeheerder dat vooral de exploitanten van centrales op steenkool en gas beloond zullen worden. Dat strookt niet met de richtlijn om tegen 2030 af te stappen van steenkool. Dat strookt evenmin met de Europese milieunormen. Toch grijpt de Europese Commissie niet in.

‘Stabiliteit moet er zijn, geen herrie.’ Met dat devies staan zowat alle beslissers op en gaan ze slapen. Polen spint er garen bij. Een Europese peiling gaf Polen een sterke score omdat de energietransitie er zonder sociale onrust verloopt. ‘Kijk naar Katowice,’ zegt viceburgemeester Marius Skiba, ‘bij ons werken misschien nog duizend mensen in de overgangssectoren, maar een veelvoud daarvan in de innovatie. En amper 3 % van onze inwoners heeft geen werk. Wij tonen hoe je kunt transformeren zonder sociale turbulentie. Dat proces is onafwendbaar, Silezië is klaar.’

Maar Silezië is ook verknocht aan steenkool. En de transformatie moet dus wél schokvrij verlopen, de steenkoolmijnen kunnen dus niet ineens gesloten worden. Skiba: ‘Steenkool op zich is niet alleen maar slecht. Het hangt er maar vanaf of je er verantwoordelijk mee omgaat, of je steenkool op een vriendelijke manier gebruikt’.

‘Steenkool verlicht het leven’

Maar over de gemeentegrens, in het aanpalende Bytom, en zeker nationaal is van enige energietransitie weinig te merken. Bytom, ooit het statige hart van Opper-Silezië dat met enig misprijzen naar de parvenu’s van Katowice keek, kreeg het hard te verduren in de jaren 1990, toen Polen er steenkoolmijnen sloot. De stad raakte in verval en werd berucht om haar hooligans, drugs, wodka en straatgeweld, de heftigste rellen in Polen van de laatste jaren. Wie kan, trekt er weg.

‘De politici zijn bang om op lange termijn te denken’, aldus Patrik Bialas, deels ook om chaos zoals in Bytom te vermijden. Polen springt nu de steenkoolindustrie bij, maar heeft geen nationaal energieplan. Nieuwe steenkoolexploitatie is dom, vindt Bialas, economisch en sociaal zowel als ecologisch. En toch is dat wat er gebeurt. Bialas: ‘Ten zuidwesten van Katowice zoekt de Duitse groep HMS Bergbau naar steenkool. De groep zegt in Orzesze een afzetting van 2,2 miljard ton steenkool te hebben gevonden die wacht op exploitatie. Het motto van Bergbau: “Steenkool verlicht het leven”.’

De onderstroom groeit

Het politiek-economische establishment van Polen houdt vast aan steenkool. Van onderop ondervindt het te weinig druk. In augustus nog schaarden de Poolse vakbonden zich achter de regeringspolitiek met een opvallende verklaring. ‘Elk land moet de brandstof kunnen gebruiken die op zijn territorium aanwezig is’, luidde het, en, sterker nog : ‘De klimaatpolitiek mag de industriële ontwikkeling niet hinderen door een land op kosten te jagen en zijn concurrentiekracht te verminderen.’

Blijf op de hoogte

Schrijf je in op onze nieuwsbrieven en blijf op de hoogte van het mondiale nieuws
De Poolse milieubeweging is zich nog maar pas aan het organiseren. Ze doet ondankbaar werk en roeit op tegen een nationalistisch discours dat zich vereenzelvigt met de heldhaftige geschiedenis van de kompels. De lokale groepen brengen mensen op de been, maar stellen zich niet radikaal antisteenkool op, om niemand te schofferen. Bialas zette het Climate Speakers-netwerk op, dat zo breed mogelijk informeert. Maar de kerngroep telt maar veertien vrijwilligers, op een bevolking van vier miljoen mensen in Groot-Katowice. ‘Iedereen is klaar voor verandering, we voelen het tijdens onze debatavonden,’ aldus Bialas, ‘de burgers, de wetenschappers, de ondernemingen. De enige groep die niet klaar is voor verandering zijn de politici, van het lokale tot het nationale niveau. Daarom ben ik bang voor de COP24 van Katowice.’

En verzamelen er zich klimaatactivisten bij de speciale zone van de COP24, dan wacht Polen hen met een arsenaal van uitzonderingsmaatregelen op. Voor de gelegenheid is een speciale wet aangenomen die spontane manifestaties verbiedt. De politie en de inlichtingendiensten hebben uitgebreide bevoegdheden gekregen om de klimaatbeweging te bespioneren – ook buitenlanders. De wet blijft ook na de klimaattop nog een tijd van kracht.

Deze reportage kwam tot stand met steun van het Fonds Pascal Decroos en Gresea.be.

Dit artikel werd geschreven voor het winternummer van MO*magazine. Voor slechts €28 kan u hier een jaarabonnement nemen!

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

  • Schrijver, journalist en onderzoeker

    Raf Custers is schrijver, historicus en journalist en publiceerde onder andere Grondstoffenjagers (2013) en De uitverkoop van Zuid-Amerika (2016).

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.