Italiaanse populisten stellen markten gerust, bedreigen migranten

‘De regering van de verandering is geboren. Leve Italië!’ Het bericht van kersvers vicepremier van Italië Luigi Di Maio, voorzitter van de Vijfsterrenbeweging, was juist voor middernacht al 24.000 keer gedeeld op Facebook.

Italië schrijft dan toch geschiedenis: de eerste volledig populistische regering van de EU legt straks de eed af, een dag voor de nationale feestdag. De massabetogingen die Lega en de Vijfsterrenbeweging morgen hadden gepland uit protest tegen de president, zullen feesten worden.

Matteo Salvini van Lega haalt Binnenlandse Zaken binnen. Honderdduizenden migranten houden de adem in. De financiële markten en de Europese instellingen zijn voorlopig wel “gerustgesteld”.

Hoe is het tij zo snel gekeerd?

_{(Lees verder onder de afbeelding)}

Wat voorafging: een week geleden stelden de Vijfsterrenbeweging en Lega de “anti-euro” professor Paolo Savona voor als minister van Financiën. De financiële markten reageerden met paniek. President Mattarella weigerde de kandidatuur. Lega weigerde een andere kandidaat voor te stellen.

De niet-verkozen regering van technocraten onder leiding van ex-IMF econoom Carlo Cottarelli was een doodgeboren kind: geen enkele partij wilde Cottarelli het vertrouwen schenken. Dat betekende: nieuwe verkiezingen, die zouden uitdraaien op een referendum over de euro.

Dat deed zowel de paniek op de financiële markten als de populariteit van het radicaal rechtse Lega stijgen. Daarom besloot de president om nieuwe verkiezingen af te wenden en de Vijfsterrenbeweging en Lega meer tijd te geven om toch een regering te vormen.

Het was Vijfsterren-voorzitter Luigi Di Maio die voor de doorbraak zorgde. Op 30 mei deed hij het volgende voorstel in een onderhoud met de president waarvan hij op 28 mei nog het aftreden had geëist: ‘Als een minister niet aanvaardbaar is voor de president, moeten we de situatie opnieuw evalueren. Op Financiën moeten we gewoon iemand anders vinden, van hetzelfde kaliber, met dezelfde onafhankelijke positie als professor Savona.’

Waarom is Di Maio, die met zijn eis tot afzetting van de president het volk opzette tegen de instituten, plots de stem van de rede? Waarom kan de regering Vijfsterren-Lega nu plots wel aanvaarden wat ze op 27 mei ook onmiddellijk achter gesloten deuren met de president hadden kunnen aanvaarden? En heeft heel dit theater dan enige zin gehad?

De vorming van een populistische regering heeft nu zelfs een kalmerend effect op de markten, die op hun beurt de populisten tot rede hebben geschokt.

Het antwoord is: ja, hopelijk. De vorming van een populistische regering heeft zelfs een kalmerend effect op de markten, die op hun beurt de populisten tot rede hebben geschokt.

Gisterenavond omstreeks acht uur bereikten de Vijfsterrenbeweging en Lega een definitief akkoord over cruciale ministerposten: Financiën gaat naar economie-professor Giovanni Tria, die al verschillende Italiaanse regeringen en de Wereldbank adviseerde en uiterst kritisch is voor de dominante rol van Duitsland in de Eurozone.

Tria wordt “de man van Berlusconi in de regering” genoemd: hij is bevriend met de fractievoorzitter van Berlusconi’s Forza Italia in het parlement.

Paolo Savona, de afgewezen kandidaat voor Financiën, wordt minister van Europese Zaken. Buitenlandse Zaken gaat naar Enzo Milanesi, een liberale pro-Europese professor rechten, voormalig kabinetschef van EU commissarissen, rechter bij het Europees Hof van Justitie en ex-minister in vorige regeringen.

Het ziet ernaar uit dat de Vijfsterrenbeweging en Lega pogingen ondernemen om de EU gerust te stellen.

Luigi Di Maio wordt vicepremier en minister van Werk en Sociale Zaken, Matteo Salvini vicepremier en minister van Binnenlandse Zaken. Giuseppe Conte wordt premier.

De gebeurtenissen van de afgelopen vier dagen volgden elkaar in snel tempo op, maar onthullen een aantal belangrijke inzichten voor de toekomst van Italië en de EU.

1. De EU struikelt enkel over populisten als ze de economie bedreigen, niet de mensenrechten

De regering Vijfsterren-Lega was zo goed als onmogelijk geworden nadat de president op 27 mei de “anti-euro” professor Paolo Savona had geweigerd als kandidaat voor de ministerpost van Financiën en nadat Lega-voorzitter Salvini geweigerd had iemand anders voor te stellen.

De kandidaat voor Binnenlandse Zaken daarentegen, deed geen enkel stof opwaaien: Salvini zelf. In de Italiaanse en internationale economie, politiek en media was hierover volledige stilte.

Nochtans is het regeerakkoord rond asiel en migratie ook een reden tot bezorgdheid: de regering plant nieuwe gesloten centra te bouwen ‘met een voldoende capaciteit om alle irreguliere migranten te identificeren en van het grondgebied te verwijderen, met een opsluitingsduur van anderhalf jaar.’

Europese richtlijnen laten anderhalf jaar opsluiting toe, maar een half miljoen migranten verwijderen is onmogelijk: in alle EU-lidstaten samen werden in 2017 ongeveer 150.000 migranten verwijderd. Volgens schattingen van het Europese grensbewakingsagentschap Frontex zou de gedwongen verwijdering van een half miljoen migranten drie miljard euro kosten. Ook de menselijke kost zou hoog zijn.

Dat vormde kennelijk geen struikelblok voor de sociaaldemocratische president Mattarella. Die weigerde enkel de kandidatuur van de minister van Financiën om “de markten gerust te stellen”. Lega moest ingetoomd worden, maar niet op het vlak van de bescherming van de mensenrechten. Markten stellen we gerust, migranten niet.

De beslissing van de president en de steuncampagne #IoStoConMattarella die vooral uit sociaaldemocratische hoek kwam, leidden bovendien tot de explosieve groei van Lega in de peilingen. Dat geeft Salvini nu een nog groter mandaat om een draconisch immigratiebeleid uit te voeren.

Lega moest ingetoomd worden, maar niet op het vlak van de bescherming van de mensenrechten. Markten stellen we gerust, migranten niet. Het plan is nochtans om “een half miljoen” migranten op te sluiten en terug te sturen.

Het is opvallend dat het stil blijft rond migratie. Italië was als stichtend van de EU een van de meest pro-Europese landen, vandaag een van de meest eurosceptische. En dat heeft veel te maken met het gebrek aan solidariteit binnen de EU rond asiel en migratie.

De huidige crisis werd mee veroorzaakt doordat andere EU-lidstaten de Italiaanse sociaaldemocratische regering in de steek lieten door amper vluchtelingen uit Italië over te nemen – Frankrijk sloot zelfs de grenzen, Hongarije en Slowakije bleven het Europese spreidingsplan blokkeren. Daardoor konden anti-establishment partijen als Lega en de Vijfsterrenbeweging historisch hoge resultaten boeken én met dat mandaat de druk op de Eurozone opvoeren.

Een gebrekkige solidariteit binnen de EU rond vluchtelingen heeft rechtstreeks geleid tot een verergering van de financiële crisis. Je oogst wat je zaait. En nu worden de rechten van vluchtelingen en migranten opgeofferd voor een toegeving van Lega op financiën.

De Europese Commissie lijkt nu toch tegemoet te komen aan de bezorgdheden van Italië en Griekenland, en Hongarije en Slowakije te “straffen”.

Op 29 mei maakte de Commissie bekend dat een groter budget van het zogenaamde Cohesiefonds zou gaan naar landen getroffen door de dubbele economische crisis en vluchtelingencrisis, en een lager budget naar de landen van Centraal-Europa wiens economie het goed doet en die weigeren vluchtelingen op te vangen.

De nieuwe verdeelsleutel zou immers rekening houden met werkloosheid en opvang van vluchtelingen. Dit zou neerkomen op een aanmoediging voor EU-lidstaten om mee te doen met het Europese spreidingsplan voor vluchtelingen uit Italië en Griekenland.

Polen zou 23% minder middelen uit het Cohesiefonds krijgen, Hongarije 24% minder, Slowakije 21% minder. Griekenland en Italië zouden ongeveer 7% meer middelen krijgen.

2.De Vijfsterrenbeweging is vatbaar voor rede, of voor intimidatie

De beslissing van president Mattarella om een ex-IMF econoom aan te duiden als premier was onbegrijpelijk. Mattarella had moeten weten dat dit radicaal rechtse populisten in een gedroomde positie brengt om het volk nog feller op te hitsen tegen het establishment en dat dit de financiële markten alleen maar méér ongerust zou maken.

EU Commissaris Gunther Oettinger had dat ook moeten weten toen hij zei dat ‘de financiële markten de Italianen wel een lesje zouden leren om niet op populisten te stemmen’.

Het is vreemd dat een Europese Commissaris zo’n publieke uitspraak doet op zo’n gevoelig populistisch moment in Italië. Dit alles gaf de populist Salvini immers de kans om het absurde gedrag van de financiële markten uit te buiten voor zijn electorale machtsbelangen.

Maar na het dreigement van Oettinger kwam de ommezwaai van Di Maio: plots was hij tot een compromis bereid en zei hij zelfs dat de onzekerheid – door een beslissing nog langer uit te stellen – niet alleen slecht was voor de burgers, maar ook voor de markten.

‘Nooit hebben wij tijdens de regeringsvorming en in het regeerakkoord met Lega voorgesteld om uit de euro te stappen. Nooit’, klonk het nog.

Het is duidelijk dat Di Maio wil regeren en verantwoordelijkheid wil opnemen. Salvini daarentegen ontpopte zich de afgelopen dagen tot een ware machiavellistische politicus.

3. Vicepremier Matteo Salvini heeft zich ontpopt tot machiavellistisch politicus

Tot het laatste moment bleef Salvini koppig vasthouden aan Savona als minister van Financiën. Dat deed hij om een rel met de president uit te lokken, om die vervolgens populistisch uit te buiten.

Hij deed het plan van president Mattarella – de markten geruststellen door de regering Vijfsterren-Lega te dwingen met een andere minister van Financiën in zee te gaan – doelbewust mislukken.

Door Salvini’s weigering werden de financiële markten nog ongeruster, waarna hij de gedroomde populistische houding kon aannemen tegen “de markten die de Italianen dicteren welke regering ze moeten aanvaarden”.

Salvini lokte een rel uit met de president en provoceerde de financiële markten, om dat vervolgens populistisch uit te buiten. Lega klom prompt naar een historisch hoge 28%.

Het loonde. Lega haalt nu in sommige peilingen een historisch hoge 28% en Forza Italia van Berlusconi een historisch lage 8%. Dat zou betekenen dat Lega in een regering Berlusconi-Lega de lakens nog meer had kunnen uitdelen dan in een regering met de Vijfsterrenbeweging. Een regering met een zwakke Berlusconi die zoveel frustraties zou moeten intomen van een radicaal rechts Lega vol zelfvertrouwen, was geen aantrekkelijker perspectief dan een regering van de Vijfsterrenbeweging op 32% en Lega op 17%.

Lega op 17% houden en op basis daarvan de regering vormen, in plaats van hen ook in echte verkiezingen te laten opklimmen tot 28%, dat was de bedoeling van president Mattarella.

Waarom stemde Salvini dan toch in met een regering met de Vijfsterrenbeweging? Omdat hij het gewicht van Lega binnen de regering probeerde te vergroten door zijn partner van de “centrumrechtse alliantie”, het neofascistische Fratelli d’Italia dat bij de verkiezingen slechts 5% had gehaald, in de regering binnen te halen.

Giorgia Meloni, voorzitter van Fratelli d’Italia, werd meteen getipt als minister van Defensie. Maar de Vijfsterrenbeweging wilde er niets van weten. Het zou de electorale krachtsverhoudingen niet correct weerspiegelen.

De verliezers
Silvio Berlusconi. Ook hij heeft de beslissing van de president uitgebuit: ze gaf hem de kans om voor de zoveelste keer politiek te overleven. Een coalitie tussen Berlusconi en Lega leek immers de enige mogelijke uitkomst van nieuwe verkiezingen. Een beslissing van een sociaaldemocratische president gaf dus opnieuw uitzicht op een coalitie onder leiding van het archetype van populist die in zijn vele regeringsjaren niets heeft gedaan om Italië uit de lamentabele economische toestand te loodsen waarin het zich al zeker twintig jaar bevindt. Daardoor groeide de economie amper en dat is de reden waarom Italië tot vandaag de enorme staatsschuld van de jaren ’80 meedraagt. Berlusconi is inmiddels nergens meer te bekennen. Zijn carrière lijkt nu definitief voorbij. De radicaal rechtse Matteo Salvini heeft het leiderschap van centrumrechts overgenomen.

Fratelli d’Italia. Het zag er even naar uit dat deze neofascisten op aandringen van Lega tot de regering zouden toetreden, maar de Vijfsterrenbeweging weigerde. Fratelli d’Italia had graag de ministerpost Defensie gehad. Ze hebben er altijd op gehamerd dat de “grootsheid van Italië” onder de sociaaldemocraten verloren was gegaan, zeker omdat de Franse president Macron het initiatief in Libië had overgenomen. Libië is het belangrijkste terrein van het Italiaanse buitenlandbeleid. In juli 2017 bracht Macron de rivaliserende Libische leiders al-Sarraj en Haftar bij elkaar in Parijs. Zonder Italië te consulteren. Italiaanse diplomaten waren woedend. Fratelli d’Italia zei toen: ‘Dit toont het totale falen van het buitenlands beleid van Italië.’ En gisteren: ‘De regering moet er snel komen. In afwezigheid van Italië is Frankrijk Libië aan het opeten.’ Macron organiseerde op 29 mei een nieuwe top in Parijs: de vier belangrijke politieke en militaire leiders van Libië bereikten een akkoord om verkiezingen te organiseren. Een diplomatiek succes dat het Italiaanse initiatiefrecht rond Libië verder afkalfde.

Het is duidelijk dat Lega-voorzitter Salvini een risico neemt door ogenschijnlijk te capituleren, door te aanvaarden dat Savona geen minister van Financiën wordt.

Dat heeft hij zelf gezocht door zo koppig aan Savona vast te houden om zijn eigen macht te vergroten, het land op onverantwoordelijke wijze bloot te stellen aan de onverbiddelijke grillen van de financiële markten, om dan plots terug te krabbelen.

Hoe zal hij dat uitleggen aan zijn achterban die hem nu al bekritiseert? Of beter: hoe zal hij de aandacht ervan afleiden? Door vanaf nu voluit te communiceren over asiel en migratie en zo de bevolking weer op zijn hand te krijgen.

Na zijn capitulatie over Savona op Financiën zal Salvini nog meer druk voelen om zijn beloftes op Migratie zeker waar te maken.

De onderhandelingen met Di Maio waren nog maar juist afgelopen of Salvini postte al een video tegen een zwarte migrant op zijn Facebookpagina.

Salvini op Binnenlandse Zaken zal niet nalaten om de Italiaanse bevolking de hele regeerperiode op te hitsen tegen vluchtelingen en migranten, met een volgehouden xenofobe retoriek van eigen volk eerst.

Hij is de Marine Le Pen, de Filip Dewinter of de Nigel Farage van Italië. Met 2,5 miljoen volgers op Facebook en 737.000 op Twitter is hij de populairste politicus op sociale media, zoals staatssecretaris Theo Francken in België.

Na zijn capitulatie over Savona op Financiën zal hij bovendien nog meer druk voelen om zeker zijn beloftes op Migratie waar te maken.

4. Speculatie van de financiële markten kan een democratie van 62 miljoen inwoners sturen

Een Italiaanse uitstap uit de Eurozone is onwaarschijnlijk. Toch reageerden de financiële markten agressief op het aandragen van Paolo Savona door de rente op overheidsleningen te doen stijgen.

Italiaanse en buitenlandse banken zouden immers minder geneigd zijn om nog leningen uit te schrijven aan een regering waarvan ze zouden verwachten dat ze grote overheidsuitgaven zou voorstellen en grotere begrotingstekorten zou realiseren. En ze zouden schrik hebben dat Italië de leningen niet meer zou kunnen terugbetalen. Die onzekerheid compenseerden ze door de kost van leningen te doen stijgen.

De Italiaanse staatsschuld, al hoger dan het hele bruto nationaal product, is de op twee na hoogste ter wereld. Dat is een erfenis uit de jaren ’80 die tot vandaag doorleeft omdat de Italiaanse economie de afgelopen jaren amper groeide.

Volgens sommigen komt dat door de euro, doordat Italië geen fiscale autonomie heeft om uitgaven te doen, maar het heeft evenveel te maken met wanbeleid tijdens de Berlusconi-jaren te maken. Ook de sociaaldemocratische regeringen die daarna kwamen, deden er weinig aan.

In plaats van daarop te focussen, suggereren sommigen een uitstap uit de Eurozone en een herovering van de controle over het fiscale en monetaire beleid.

5. Deze crisis was nodig om de populistische regering in te tomen én te versterken voor onderhandelingen over Eurozone

De vraag is of de regering Vijfsterren-Lega, die nu een sterk signaal of “een lesje” heeft gekregen van de financiële markten, zich verantwoordelijk zal opstellen rond de hervorming van de Eurozone of er juist met de botte bijl door zal gaan.

Het is nog lang niet zeker welke houding de populistische regering echt zal aannemen. Laten we niet vergeten dat vicepremier Salvini goede banden heeft met Nigel Farage die in het Europese Parlement voortdurend verkondigt dat de EU kapot moet, wat ook zijn doel was met Brexit.

‘We moeten gaan voor een hervorming van de Eurozone, in overleg met andere lidstaten, eerder dan hen in de steek te laten volgens een Brexit-logica.’

Moest de Italiaanse regering Farage-trekjes beginnen vertonen, zal de reactie van de markten feller zijn dan de stuiptrekkingen van de afgelopen dagen. Zo’n crisis in de derde grootste economie van de Eurozone zou erger zijn dan in het kleinere Griekenland. Daarom is deze uitspraak uit 2017 van kersvers minister van Financiën Giovanni Tria belangrijk: ‘We moeten de Eurozone hervormen, in overleg met andere lidstaten, eerder dan hen in de steek te laten volgens een Brexit-logica. Maar onomkeerbaar is de euro niet, zeker niet als we nalaten om de voorwaarden voor zijn hervorming te bepalen.’

Deze regeringscrisis in een stichtend lid van de EU is misschien een kans voor een hervorming van de Eurozone waar veel economen al lang over spreken, voor de regeringscrisis ombuigt tot een ware financiële crisis.

Het is beter dat te doen met een Italiaanse regering die kan terugbuigen op een sterk populair mandaat – hopelijk met een verantwoordelijke pro-Europese houding – dan met een volgzame regering waar geen urgentie van uitgaat of met een anti-Europese regering die er alleen maar op uit is de EU van binnenuit kapot te maken.

In de Eurozone blijven en enkel de besparingspolitiek aanvaarden zoals die Griekenland werd opgedrongen, is geen optie meer. Eender welke partij die in de voetsporen van het capitulerende radicaal linkse Syriza treedt, zal bij de volgende verkiezingen haar politieke doodvonnis tekenen.

Uit de Eurozone stappen is evenzeer gekkenwerk. De enige weg voor een verkozen Italiaanse regering om het maatschappelijke klimaat in Italië correct te vertegenwoordigen bij onderhandelingen in Brussel is een hervorming van de Eurozone en tegelijkertijd de Italiaanse economie herstellen – een overgrote meerderheid van de Italiaanse bevolking wil dat de stem van Italië in Brussel telt, maar is tegelijkertijd tegenstander van een uitstap uit de Eurozone.

Een minder volgzaam Italië als woordvoerder van een zelfbewust Zuid-Europa. Een losgeslagen Italië waar xenofobie welig zal tieren.

Europese partners zullen op fiscale discipline en besparingen blijven hameren, maar ze mogen het fundamentelere herstel van de Italiaanse economie en de hervorming van de Eurozone niet vergeten. Dat besef kan door deze regeringscrisis zijn doorgedrongen, hoewel dat niet zeker is.

Het is in ieder geval uitkijken naar een minder volgzaam Italië als woordvoerder van een zelfbewust Zuid-Europa.

Maar het is evenzeer kritisch uitkijken naar een losgeslagen Italië waar xenofobe ophitsing welig zal tieren en waar massale arrestaties en gedwongen verwijderingen van migranten tot excessen zouden kunnen leiden.