Milieucriminaliteit stijgt: ‘We tolereren een zekere mate van vervuiling’

“The rise of environmental crime.” Dat was de titel van een rapport van het United Nations Environmental Programme (UNEP) en Interpol dat vorig jaar verscheen. Deze eerder onderbelichte misdaadtak is in opmars en zou jaarlijks sneller teonemen dan de wereldeconomie. Nog in juni bracht Interpol via een grootschalige actie meer dan 1,5 miljoen ton illegaal afval aan het licht. Tijdens deze “30-dagenactie” werkten politie-, douane-, grens- en milieudiensten van 43 landen – waaronder ook België – samen in een onderzoek naar verschillende vormen van afval uit bijvoorbeeld de medische en industriële sector.

#NEWS: 1.5 million tonnes of hazardous materials seized during global #INTERPOL operation against illegal #waste https://t.co/igO69KxBp9 pic.twitter.com/PqUJG2WCtX

— INTERPOL (@INTERPOL_HQ) August 8, 2017

Naast terrorisme en mensensmokkel valt milieucriminaliteit misschien bleek uit, maar onbelangrijk lijkt het zeker niet. Het fenomeen stijgt volgens een rapport van Interpol en UNEP elk jaar met 5 tot 7 procent – zo’n twee tot drie keer meer dan de groeimarge van de wereldeconomie.

Milieucriminaliteit?

Er is niet één vorm van milieucriminaliteit; misdaden plegen tegen de natuur kan op verschillende manieren. Dat zegt ook Liesbeth Bisschop van de Rotterdamse Erasmus Law School, wiens onderzoek toespitst op milieucriminaliteit.

‘Milieucriminaliteit is heel divers. Het kan heel kleinschalig zijn en gaan om iemand die afval op straat gooit of om iemand die een juweel koopt in Afrika, wat dan terug in België ivoor blijkt te zijn.’ Toch blijft het niet bij individuele misdaden. ‘Het kan ook om meer systematische en georganiseerde vormen gaan met bedrijven, overheden of georganiseerde groepen als daders. Het is in ieder geval in georganiseerde context dat de meeste schade wordt aangericht.’

Vandaag de dag is er dus sprake van een groter wereldwijd netwerk van georganiseerde milieumisdaden dat over grenzen heen gaat. Milieucriminaliteit is bijvoorbeeld één van de thema’s op de agenda van het Global Initiative against Transnational Organized Crime, een netwerk dat er zijn missie van maakt om nieuwe en innovatieve strategieën te zoeken als antwoord op alle vormen van georganiseerde misdaad.

Schadelijk maar niet altijd strafbaar

‘Sommige mensen noemen de BP-olieramp een criminaliteit, weer anderen geven ze het label “ongeluk”.’

Bisschop maakt duidelijk dat niet alle dingen die schade toebrengen aan het milieu, daarom ook strafbaar gesteld worden. ‘Er is een bepaalde mate van milieuschade die we als maatschappij aanvaardbaar vinden, maar dat maakt ze daarom niet minder schadelijk. We tolereren een zekere mate van vervuiling, bijvoorbeeld de uitstoot door productieprocessen. Sommige mensen noemen de BP-olieramp een vorm van criminaliteit, weer anderen geven ze het label “ongeluk”. Het is heel afhankelijk van de bril waarmee je naar een delict kijkt.’

CIJFERS WERELDWIJD (data: november 2016) Milieucriminaliteit stijgt elk jaar met 5 tot 7 procent – zo’n twee tot drie keer meer dan de groei van de wereldeconomie.
De illegale handel in wilde dieren wordt geschat op 6 tot 19 miljard euro per jaar.
Criminaliteit in de bosbouw telt voor zo’n 43 tot 127 miljard euro per jaar.
Illegale visserij komt op zo’n 9 tot 20 miljard euro per jaar.
Illegaal mijnen komt op zo’n 10 tot 40 miljard euro per jaar.

Naast de klassieke vormen van milieucriminaliteit is er ook vaak sprake van nieuwe “trends” onder de milieucriminelen en dat als reactie op nieuwe wetgeving of ontwikkelingen in de samenleving. Fraude met handel in emissierechten of de privatisering van waterbronnen zijn hier maar enkele voorbeelden van.

Relatieve cijfers

Volgens het rapport, dat in november 2016 verscheen, zou milieucriminaliteit de laatste jaren flink de hoogte in zijn geschoten. Interpol en UNEP schatten dat criminelen jaarlijks natuurlijke grondstoffen stelen ter waarde van 76 tot 246 miljard euro.

‘Je kan nooit exact weten hoeveel het precies is’, nuanceert Bisschop echter. ‘Bij milieucriminaliteit is het zelfs nog moeilijker om dit te bepalen omdat het “haalcriminaliteit” is. De meeste slachtoffers, dieren en planten, weten niet dat ze geschaad zijn of hebben geen stem. Vandaag is er over het thema meer geweten en wordt het meer gemeten. We zijn er ons ook bewuster van. Criminaliteitscijfers zijn altijd een reflectie van de mate waarin overheden met die vorm van criminaliteit bezig zijn, veel meer dan van de mate van criminaliteit die er echt plaatsvindt.’

Ook andere zaken spelen volgens Bisschop een rol. ‘Sinds de jaren ’80 is er gewoon veel meer regulering rond het thema. Er is ook meer strafbaar, meer schadelijk gedrag wordt gecriminaliseerd, al wordt slechts een fractie van de geregistreerde feiten effectief vervolgd.’

‘Milieucriminaliteit is een vorm van criminaliteit die onder de radar blijft als je er niet actief naar op zoek gaat.’ 

‘Opportuniteit speelt ook een rol. Ivoor of neushoornhoorn zijn heel schaars: dit zorgt ervoor dat je er veel geld mee kan verdienen. Afval niet milieuvriendelijk verwerken of storten is ook voordelig.’

Ook Frans Geysels, hoofdcommissaris bij de Centrale Dienst Leefmilieu van de federale Belgische politie, raadt aan de cijfers te nuanceren. ‘Milieucriminaliteit is een vorm van criminaliteit die onder de radar blijft als je er niet actief naar op zoek gaat. Het is niet omdat het cijfer bijvoorbeeld daalt, dat het beter zou gaan met de milieucriminaliteit in België. Hier heeft dit gewoon te maken met het feit dat de politie er mogelijks minder capaciteit voor kan inzetten of dat we als centrale dienst minder stimuli kunnen geven aan het terrein.’

Terrorisme

De gevolgen van milieucriminaliteit zijn vaak niet onmiddellijk zichtbaar. Hoewel bij milieucriminaliteit eerst en vooral aan de ecologische impact gedacht wordt, is die impact vaak veel breder door te trekken.

‘In Afrika worden guerrillagroeperingen of terroristische groeperingen gefinancierd door de illegale verkoop van ivoor of dieren.’

Dieren- en plantensmokkel draagt bijvoorbeeld bij aan de verspreiding van ziektes. Ook zijn sommige vormen van milieucriminaliteit problematisch voor het voortbestaan van inheemse volkeren. In Canada stuitte de bouw van een teerzandenpijplijn Northern Gateway bijvoorbeeld op enorm verzet van de First Nation-bevolking.

Verder legt Interpol soms ook de link tussen milieucriminaliteit en terrorismefinanciering. ‘In Afrika worden guerrillagroeperingen of terroristische groeperingen gefinancierd door de illegale verkoop van ivoor of dieren, ‘ legt Geysels uit. ‘Het is een financiering die voor de hand ligt. Dit soort makkelijk illegaal geldgewin kunnen terroristische groepen zeker gebruiken. Het is een piste waar we rekening mee houden.’

BELGISCHE CIJFERS (data: 2015)
Alle controlediensten samen hebben 13 373 processen-verbaal opgesteld in 2015. De grote meerderheid van die cijfers gaan over afval, verontreiniging van lucht, water en bodem en biodiversiteit.

Sociale ongelijkheid

Milieucriminaliteit is ook onlosmakelijk verbonden met sociale ongelijkheid. De mensen die de meeste gevolgen dragen van dit soort criminaliteit, zijn meestal de meest kwetsbare groepen in de samenleving die het sociaal en financieel al moeilijk hebben. Het is dan ook meer waarschijnlijk dat ze in vervuilende industrieën werken of dichtbij vervuilde en uitgebuite locaties wonen.

De mensen die de meeste gevolgen dragen van dit soort criminaliteit, zijn meestal de meest kwetsbare groepen in de samenleving die het sociaal en financieel al moeilijk hebben.

Landen met nog veel natuurlijk rijkdommen, zoals ontwikkelingslanden, zijn daarnaast ook bijzonder kwetsbaar. Van zulke landen is dan ook geweten dat ze de kans verhogen op gewapende conflicten en uitbuiting.

‘Armere landen voelen de gevolgen van milieucriminaliteit meer dan rijke landen. Net zoals bij klimaatopwarming kunnen rijke landen zich er gewoon beter tegen wapenen en hebben ze meer middelen om ermee om te gaan.’

In ontwikkelingslanden heerst ook soms een kwetsbaar juridisch systeem of een onstabiele overheid. Afval komt bijvoorbeeld terecht in dorpen waar mensen tegen zeer lage lonen werken en waar zo goed als geen controledienst is die dit alles monitort. Zulke locaties vormen natuurlijk interessante locaties voor afvaltransporten.

‘Je moet systemische oorzaken aanpakken. Op sommige plaatsen waar de illegale afvalstromen naartoe gaan, is dat de enige manier om mensen van een inkomen te voorzien. Als je de afvalstromen gewoon gaat stoppen, heb je nog niet direct een oplossing voor mensen die er voor hun inkomen afhankelijk van zijn.’

Onder de radar verdwenen

Bisschops geeft aan dat deze vorm van criminaliteit soms nog onder de radar van zowel pers als internationale instellingen verdwijnt. ‘Het zijn vooral een handvol mensen met een echte passie voor het thema die het op de agenda proberen krijgen. Toch wordt het nog steeds niet als een “hard” veiligheidsthema gezien en krijgt het daardoor een lagere prioriteit.’

De Belgische politie heeft bijvoorbeeld een belangrijke rol gespeeld in de oprichting van Envicrimenet, een informeel netwerk onder Europol dat zich bezighoudt met milieucriminaliteit specifiek. ‘EnviCrimeNet is een resultaat van ons Europees project naar aanleiding van het Belgisch voorzitterschap van de EU in 2010. Via dit informeel netwerk, in de schoot van Europol, zijn we erin geslaagd om afvalcriminaliteit en wildlife criminaliteit prioriteit te geven binnen Europol en binnen de Europese Unie.’