De diepe littekens van de Europese kolonisatie in Latijns-Amerika

Europeanen en Latino’s kunnen het goed vinden met elkaar. We delen dezelfde godsdienst, over het algemeen toch; dezelfde cultuur, voor een groot deel; dezelfde muziek, dezelfde exotische (ananas, bananen, mango’s of quinoa) of minder exotische (aardappelen, koffie of kalkoen) gerechten. Toch ziet onze leefwereld er heel anders uit aan beide kanten van de oceaan.

Zwart op wit, enkele cijfers

Anno 2017 bestaat een derde van de 625 miljoen inwoners in Latijns-Amerika uit afrodescendientes, mensen met Afrikaanse voorouders. Zo’n veertig miljoen mensen zijn inheems, onderverdeeld in vierhonderd etnische groepen met evenveel talen en tradities, usos y costumbres zoals dat heet. In totaal is dat bijna de helft van de bevolking die niet “blank” is. In sommige landen, zoals in de Caraïben, maakt de “donkere” bevolking 70 tot 90 procent uit.

Latijns-Amerika is niet de armste regio van de wereld maar wel de meest ongelijke. In 2014 bezat de rijkste 10 procent van de bevolking 71 procent van de rijkdom.

De kloof tussen arm en rijk loopt grotendeels gelijk met de kleur van de huid: hoe donkerder hoe armer.

De kloof tussen arm en rijk loopt grotendeels gelijk met de kleur van de huid: hoe donkerder hoe armer. Uit een onderzoek van de Economische Commissie voor Latijns-Amerika blijkt dat de inheemsen en afrolatinos de slechtste scores halen in de economische en sociale statistieken, dat hun cultuur onvoldoende erkend wordt en dat ze onvoldoende kunnen deelnemen aan maatschappelijke besluitvorming.

In Brazilië worden jaarlijks 30 000 jongeren tussen de 15 en de 29 jaar vermoord, 77 procent hiervan zijn zwarten. Het is slechts het puntje van de ijsberg van racistische verhoudingen in de Braziliaanse samenleving. De sporen van het koloniale verleden zijn er af te lezen op straat, in de huiskamers, op tv, in de dagelijkse nieuwsberichten.

In Colombia zijn – van lang voor het vredesakkoord – inheemse leiders systematisch het doelwit van paramilitaire operaties die terreur zaaien om zo de weg vrij te maken voor de fel gegeerde inheemse territoria. In Guatemala moeten inheemse gemeenschappen wijken voor moderne infrastructuurprojecten die de vooruitgang moeten installeren. Indiaanse gezinnen worden er opgejaagd en geïntimideerd met praktijken die doen denken aan de genocide van de donkere jaren 80.

Uit de waarheidscommissie van die burgeroorlog bleek dat 83 procent van de slachtoffers maya-indianen waren, tegenover 17 procent ladinos of mestiezen. Van de slachtoffers van het Lichtend Pad in Peru was 75 procent inheems.

De omwenteling van 1992

1992 was – hoe kon het anders – een symbolisch jaar voor de inheemse bevolking van Latijns-Amerika. De herdenking van 500 jaar kolonisatie moest voor de inheemsen van de Andes een pachacutic worden, een ommekeer van de verhoudingen. De herdenkingsvieringen brachten een inheemse renaissance op gang, waarin indianen herboren werden met een nieuw zelfbewustzijn: de poncho werd terug uit de kast gehaald, kinderen werden weer Inti en Killay genoemd in plaats van José en Rosa.

De herdenkingsvieringen brachten een inheemse renaissance op gang, kinderen werden weer Inti en Killay genoemd in plaats van José en Rosa.

In Ecuador werd de Conaie, de nationale koepel van inheemse organisaties, een motor voor sociale verandering. Bolivia, een land waarin meer dan 60 procent van de bevolking indiaans is, kreeg met Evo Morales zijn eerste inheemse president.

De uithaal van Hugo Chávez bij het zien van het standbeeld van Colombus in de Argentijnse hoofdstad, tekende de tijdsgeest. Toen hij in 2011 op bezoek was in Buenos Aires, vroeg hij aan Cristina Kirchner: ‘Wat staat deze genocidair hier te doen? Hier moet een inheemse figuur staan!” En zo geschiedde. Twee jaar later werd Colombus van zijn voetstuk gehaald “wegens dringende herstellingswerken’. In de plaats daarvan kwam het standbeeld van Juana Azurduy, een Boliviaanse guerrillera uit de onafhankelijkheidsstrijd tegen Spanje in de 19 de eeuw.

De linkse presidenten die begin van de 21^ste eeuw in verschillende Latijns-Amerikaanse landen aan de macht kwamen lagen helemaal in de lijn van dit nieuwe zelfbewustzijn. Ze richtten Unasur (De Unie van Zuid-Amerikaanse landen) en Celac (de Gemeenschap van Latijns-Amerikaanse en Caraïbische Staten) op om zich als eigen regio in de wereld te affirmeren en niet langer te moeten figureren als een adept van de OAS (de Organisatie van Amerikaanse Staten) door Fidel Castro “het ministerie van de kolonies” genoemd.

In Bolivia en Ecuador werd dankzij de inbreng van de inheemsen de erkenning van de rechten van Moeder Aarde in de grondwet opgenomen, evenals het concept van “het goede leven” als alternatief voor eenzijdige economische groei.

In Bolivia en Ecuador werd dankzij de inbreng van de inheemsen de erkenning van de rechten van Moeder Aarde in de grondwet opgenomen

In Brazilië maakten de regeringen van Lula (2003-2011) en Dilma Rousseff (2011-2016) werk van meer integratie: er werden quotas ingesteld voor inheemse en zwarte studenten, de geschiedenis van Afrika en van de inheemsen werd geïntegreerd in de onderwijsboeken en er werd een wettelijke basis gecreëerd om racisme strafbaar te maken.

De Braziliaanse schrijfster Simone Homem de Mello zei in een interview voor MO*: ‘We zien een emancipatie van het eigen zelfbeeld. Brazilië is heel sterk getekend door de machtsstructuur van de slavenarbeid. … Die mentaliteit heeft diepe wortels. In de dagelijkse omgang uit zich dat door mensen nooit recht in het gezicht aan te kijken, nooit tegen iets in te gaan maar altijd een manier vinden om te omzeilen. Mensen willen er altijd goed uitkomen, hun gezicht niet verliezen. Dat beeld valt nu aan diggelen. Als een identiteitsgevoel dat zo diep geworteld zit, wordt weggegooid, dan is er echt wel iets heel belangrijks gebeurd. Dit diepgaand afwijzen van de clichébeelden is heel belangrijk voor een transformatieproces.’

De restauratie van de oude orde

Vandaag is in Brazilië de klok weer helemaal terug gedraaid. Met het aantreden van president Temer en zijn regering van blanke mannen, is de hoop en het zelfbewustzijn aan diggelen geslagen en de oude orde hersteld. De maatregelen om de integratie te bevorderen werden teruggedraaid en sociale maatregelen om de ongelijkheid weg te werken, afgebouwd.

In Argentinië was één van de eerste symbolische acties van Mauricio Macri de opsluiting Milagro Sala, inheemse leidster van de beweging Tupac Amaru die opkomt voor sociale rechten.
In Venezuela zijn het niet alleen de VS die het linkse regime van Maduro zo snel mogelijk onderuit willen halen. De Spaanse premier Rajoy zegde in 2014 al zijn actieve steun toe aan de Venezolaanse oppositie. Onlangs bood ook de Spaanse socialistische partij PSOE zich aan om indien gewenst, te bemiddelen in de crisis.

Waarom het probleem niet laten oplossen door CELAC en UNASUR in plaats van de OAS erbij te halen? ‘Ze hebben ons geneutraliseerd. Celac is zo goed als van tafel geveegd want de recente regeringen hechten er nauwelijks nog belang aan. En Unasur heeft zelfs geen voorzitter meer, ’zei Rafael Correa onlangs in een interview aan MO*.

Het gewicht van de geschiedenis

Toch ligt het probleem van uitsluiting en discriminatie dieper dan de links-rechts tegenstelling. Rafael Correa, mee aan de macht gebracht door de inheemse beweging in Ecuador, zat heel de tijd op ramkoers met de inheemse organisaties. In het oog van de storm lag het dispuut over de ontginning van natuurlijke rijkdommen. Voor de inheemsen is het een vloek, omdat die economie hun ecosysteem vernielt, hun habitat vergiftigt en hun toekomst ontneemt. Voor Correa zijn de natuurlijke rijkdommen een zegen, omdat ze in zijn ogen de motor zijn voor ontwikkeling.

Vrijhandelsverdragen zoals die van Europa met Colombia, Peru of Ecuador maken het onmogelijk voor deze landen om hun prille economieën te beschermen tegen de ongelijke verhoudingen op de wereldmarkt.

Ook de inheemse president Evo Morales is in Bolivia gewoon doorgegaan met de koloniale ontginningseconomie. In de Andeslanden en in Brazilië zorgde dit “neo-extractivisme” voor een zogenaamde “reprimarisering” van de economie, een vastroesten van de economie in de primaire sector, niet in staat om ooit de sprong naar industrialisering, laat staan naar de gedroomde kenniseconomie te maken. Vrijhandelsverdragen zoals die van Europa met Colombia, Peru of Ecuador bezegelen de positie van deze landen als leveranciers van goedkope grondstoffen. Ze maken het onmogelijk voor deze landen om hun prille economieën te beschermen tegen de ongelijke verhoudingen op de wereldmarkt.

Dit model torpedeert ook het proces van afbakening van inheemse territoria in Brazilië en is medeplichtig aan de moord op ontelbare milieuactivisten die genadeloos uit de weg worden geruimd. Uit een recent rapport van Cimi, de raad van inheemse organisaties van de Braziliaanse bisschoppenconferentie, dat betrekking heeft op 2016, blijkt dat de indiaanse gemeenschappen op een bijzondere manier slachtoffer worden van de politieke turbulenties. Het rapport heeft het over een “anti-indígena-offensief” vanwege de lobbygroep van grootgrondbezitters in het parlement, de zogenaamde bancada ruralista.

Na de machtswissel kunnen die rekenen op de openlijke steun van ministers en rechters. Die grootgrondbezitters zijn vooral uit op de inheemse territoria. In 1988 werd de officiële goedkeuring gegeven voor de afbakening van inheemse territoria, een proces dat in 1993 moest gefinaliseerd zijn. Tot op vandaag zijn echter 836 gebieden nog steeds niet afgebakend, wat neerkomt op een achterstand van 24 jaar. In 2016 werden maar liefst 59 gevallen geregistreerd van illegale invasies in inheemse territoria, voor illegale houtkap, exploitatie van natuurlijke hulpbronnen en schade aan de inheemse eigendommen.

De roep vanuit de inheemse culturen voor een ander soort ontwikkeling, voor een ander toekomstmodel, wordt ook vandaag nog afgedaan als naïef en achterlijk.

Datzelfde rapport wijst ook op de toename van zowel de kindersterfte in inheemse gemeenschappen als het aantal zelfmoorden in vergelijking met 2015.

De roep vanuit de inheemse culturen voor een ander soort ontwikkeling, voor een ander toekomstmodel, wordt ook vandaag nog afgedaan als naïef en achterlijk.

12 oktober
Día de la raza | Dag van het nieuwe ras?
De erfenis van de Europese kolonisatie in Latijns-Amerika

De neoliberale logica, verblind door de drang naar het privatiseren van de laatste resten natuur en cultuur, duldt geen democratische inspraak of diversiteit aan visies. Om haar agenda te kunnen uitvoeren, is ze het meest gebaat bij politici die niet meer zijn dan marionetten van de vrije markt. Zolang die dominante en eendimensionale logica niet doorbroken wordt, zo lang de inspraak van inheemsen en afrolatinos niet als gelijkwaardig wordt beschouwd, is er geen echte democratie en blijft de geest van het koloniale verleden een eigen toekomst in de weg staan.