Braziliaans ex-president Lula da Silva opgesloten

Na een heuse confrontatie werd het voorbije weekend de Braziliaanse ex-president Lula da Silva opgesloten voor corruptie. Hij is de populairste kandidaat voor de presidentsverkiezingen van eind 2018, maar de kans is miniem dat hij nu zal kunnen deelnemen. De zaak polariseert alvast Brazilië, zijn achterban vindt Lula het slachtoffer van een conservatief establishment, zijn tegenstanders willen hem dan weer bestraft zien.

Vrijdag 6 april moest braziliaans ex-president Lula da Silva zich vrijwillig bij de politie melden, maar dat deed hij niet. Hij sloot zich daarentegen op in een vakbondsgebouw in São Bernardo do Campo, nabij São Paulo. Dit was een hoogst symbolische locatie, vanuit dit gebouw leidde de ex-vakbondsman stakingen tijdens de militaire dictatuur. Vlak voor zijn arrestatie kwam hij er terug. Hij riep zijn onschuld uit, en noemde de vervolging politiek gemotiveerd.

Wat volgde was een dramatisch weekend. Duizenden leden van zijn linkse partij, de PT of arbeiderspartij, sociale bewegingen en vakbonden omringden het gebouw en vormden een menselijk schild tussen Lula en de politie. Zondagmorgen volgde een misviering ter ere van zijn recent overleden vrouw. Tijdens een dramatische speech eindigde hij met: “de machtigen kunnen een, twee of drie rozen doden, maar ze kunnen nooit de komst van de lente stoppen.”

Daarna gaf hij zich over aan de politie, die hem naar de stad Curitiba brachten om zijn straf te beginnen. Doorheen het hele land vonden ondertussen betogingen plaats, voor en tegen Lula.

Lavo Jato

Lula werd veroordeeld in de nasleep van operatie Lavo Jato, of Carwash. Dit onderzoek loopt al sinds 2014, wordt geleidt door rechter Sergio Moro en onderzoekt corruptie rond het staatsbedrijf Petrobras. Lula zou zo via allerhande tussenstappen een appartement in het kuststadje Guarujá gekregen hebben van het ingenieursbedrijf OAS in ruil voor aanbestedingen van Petrobras.

Op 12 juli 2017 werd hij een eerste keer veroordeeld hiervoor. Daarna volgde een hele reeks beroepen. Eind januari 2018 werd een beroep van Lula afgewezen, en werd de straf nog eens verhoogd naar 12 jaar terwijl dat voordien 9 en een half jaar was.

In Brazilië kan je sinds 2016 opgesloten worden eens een eerste beroep afgewezen wordt. Dit ligt echter juridisch complex omdat het mogelijk tegen de grondwet ingaat. Een gerechtshof beval Lula nu om zijn gevangenisstraf al te beginnen uitzitten, ondanks dat hij nog verschillende beroepen heeft lopen.

Operatie Lava Jato heeft al tientallen politici en zakenmensen achter de tralies gezet. Het schandaal heeft de hele politieke klasse in Brazilië in diskrediet gebracht.

Geviseerd?

In Brazilië heerst echter het gevoel dat Lula geviseerd werd omwille van zijn linkse profiel. De rechtszaak verliep immers enorm snel voor het anders zo trage Braziliaanse rechtssysteem. Lula werd zo het snelst veroordeeld van alle verdachten in het Lavo Jato onderzoek. Zijn veroordeling duurde 9 maanden, bij andere politici was dat gemiddeld 18 tot 30 maanden. Een hele reeks rechtse politici die betrokken waren bij veel grovere corruptiezaken raken ook maar niet veroordeeld.

Dit gebeurt in een context waarbij Lula opnieuw presidentskandidaat wil zijn in de verkiezingen van oktober dit jaar, en waar hij in de peilingen op kop staat. Braziliaans rechts verloor de laatste vier presidentsverkiezingen, eerst tweemaal van Lula en daarna nog eens tweemaal van zijn opvolger Dilma Rousseff, opnieuw van de PT. Journalist Glenn Greenwald stelde daarom op Twitter dat: “vier verkiezingen verliezen is frustrerend, de verleiding om andere wapens te gebruiken is dus sterk.”

Volgens de achterban van Lula zou die frustratie onder het rechtse establishment hen gedreven hebben om buiten-democratische wapens in te zetten. Eerst werd zo Dilma Rousseff in 2016 afgezet op basis van zwakke argumenten, en vervangen door haar rechtse vice-president Michel Temer. Daarna werd een nieuw presidentschap van Lula geblokkeerd door hem te vervolgen. Zo wordt het bewijs voor de schuld van Lula gecontesteerd, en zouden rechters zoals Moro politiek gedreven zijn.

Voorstanders van de veroordeling van Lula zien het dan weer als een versterking van het rechtssysteem in een land als Brazilië, waar politici notoir corrupt zijn. Daarnaast werden er ook al rechtse politici veroordeeld, Eduardo Cunha, de voormalige voorzitter van de Braziliaanse kamer van afgevaardigden en een cruciaal politicus in het afzetten van Dilma Rousseff, werd op 30 maart veroordeeld tot 15 jaar gevangenis voor corruptie. Ook huidig president Temer werd vervolgd voor corruptie, maar de Braziliaanse kamer van afgevaardigden weigerde zijn immuniteit af te nemen.

Schending van de grondwet

Tegen Lula’s opsluiting is al massaal gedemonstreerd. Veel Brazilianen zien het als een bewijs van klassenjustitie: de rijken en machtigen kunnen zich goede advocaten veroorloven om hun definitieve veroordeling uit te stellen en vaak de zaak te laten verjaren. Justitie maakt de ongelijkheid op de manier nog groter.

Velen zien in de opsluiting van Lula ook een schending van de grondwet. Die bepaalt dat iemand pas schuldig is als de hele gerechtelijke procedure is afgerond.

Iemand opsluiten voordat alle beroepsmogelijkheden zijn uitgeput, is ongrondwettelijk, zeggen Lula’s advocaten. Ook in het Federale Hooggerechtshof vonden zes van de elf rechters dat, maar donderdag veranderde die nipte meerderheid naar een nipte minderheid omdat één rechter zijn standpunt veranderde.

Presidentsverkiezingen

Doorheen deze hele saga voerde Lula duchtig campagne. Tijdens zijn presidentschap van 2003 tot 2011 ging Brazilië er sterk op vooruit. Lula slaagde er toen in dankzij hoge grondstofprijzen en ambitieuze sociale programma’s de erg hoge ongelijkheid te bestrijden en zich op het wereldtoneel te wurmen. Hij trad in 2011 af met een historisch hoge populariteit van boven de 80%.

Lula’s nieuwe campagne steunt op het elan van zijn vorige presidentschap. Peilingen tonen ook hoe hij enkel populairder werd naarmate de rechtszaken tegen hem vorderden. Het is nog steeds mogelijk dat Lula kandidaat kan zijn, maar een electoraal hof moet dit toestaan. En dankzij zijn opsluiting lijkt dit nu weinig waarschijnlijk. Dit zou de populairste politicus in Brazilië verhinderen om kandidaat te zijn.

Tijdens een laatste peiling haalde Lula 36% van de stemmen in de eerste ronde, ver boven zijn concurrenten. Enkel de extreem-rechtse Jair Bolsonaro komt in de buurt met 18%. Centrum-rechts haalt erg slechte resultaten, geen enkele van hun kandidaten haalt meer dan 10%.

Daarnaast wil de huidige president Temer misschien kandidaat zijn. Zijn populariteit is extreem laag, slechts 7% van de Brazilianen vindt hem een goede president. Hij behoort echter tot de MDB, een rechtse partij die door controle over bepaalde regio’s praktisch altijd mee-regeert, hij kan ook budgetten verdelen om stemmen te halen. Dat zou hem mogelijk een kans geven.

Einde voor Lula?

Of de arrestatie van Lula het einde beteklent van zijn politieke carrière, is nog maar de vraag.

Nu al stellen dat Lula’s politieke einde is aangebroken, ‘is overhaast’, zegt historicus Daniel Aarão Reis. Nelson Mandela in Zuid-Afrika, Juan Domingo Perón in Argentinië, Hugo Chávez in Venezuela en Fidel Castro in Cuba: het zijn maar enkele van de leiders die “de gevangenis verlieten en door de bevolking in de armen werden gesloten of die vanuit ballingschap naar de macht terugkeerden.

‘Het zijn op zich allemaal verschillende gevallen, maar er zijn in de geschiedenis tal van voorbeelden van mensen die dankzij hun gevangenisstraf de macht veroverden.’

De gevangenis kan de politieke invloed van Lula dus versterken. De oud-president is nu een martelaar in de ogen van de armen en van iedereen die de enorme ongelijkheid in de Braziliaanse samenleving bestrijdt.

Dat hij op korte termijn vrijkomt, is onwaarschijnlijk. Maar Lula’s advocaten hebben nog enkele opties.

Zijn kandidatuur voor de presidentsverkiezingen van oktober is echter wel van de baan. Een wet uit 2010 zegt dat wie veroordeeld is in hoger beroep geen kandidaat mag zijn.

Maar in de cel of niet, Lula zal de verkiezingen van oktober, en de politiek in het algemeen, nog sterk kunnen beïnvloeden met zijn aanhoudende populariteit. “Het zal afhangen van wat hij zelf zal ondernemen”, zegt Aarão Reis.

Wat met de Braziliaanse democratie?

Deze hele episode toont vooral de toenemende polarisering in Brazilië, zeker in afwachting van de presidentsverkiezingen eind dit jaar. Daarnaast begint politiek geweld zijn kop op te steken, tijdens een pro-Lula betoging werd bijvoorbeeld een vrouw neergeschoten en eerder werd de campagnebus van Lula onder vuur genomen. De veroordeling komt ook in de nasleep van de moord op links gemeenteraadslid Marielle Franco in Rio de Janeiro.

Daarnaast is er de dreiging van een militaire interventie. Vooraf aan het proces van vorige week tweette commandant van het Braziliaanse leger Eduardo Villas Bôas dat het Braziliaanse leger “het verlangen van alle goede burgers deelt om straffeloosheid te zien eindigen”, en dat het leger “zijn institutionele missie behoudt.” Dat werd opgevat als een dreigement dat indien Lula niet in de gevangenis terecht kwam, er een staatsgreep zou komen. Minder belangrijk generaals van de reserve dreigden dan weer heel open met een staatsgreep en militaire dictatuur.

Brazilië zit al enkele jaren in een diepe politieke crisis, waarbij schandalen elkaar blijven opvolgen. De veroordeling van Lula is een laatste stap hierin, maar zeker niet de laatste.